________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
૧૩
વ્યાખ્યાદ્ધ કરીને સાહિત્યકલા વિશેના કેટલાક સામાન્ય સિદ્ધાન્તા સ્થાપી શકાય.ઍરિસ્ટાટલે કે મલ્લીનાથ, દશ્તી વગેરે આચાર્યોએ પોતાને પ્રાપ્ત કૃતિ-વિશેષા પરથી ટ્રેજેડી કે મહાકાવ્ય વિશેના અને છેવટે સાહિત્યકલા વિશેના કેટલાક સામાન્ય સિદ્ધાન્તા આપેલા છે. આજ સુધીનું સમગ્ર સિદ્ધાન્ત-વિવેચન આ પરિપાટીની પ્રવૃત્તિ છે. તે આનુમાનિક તર્ક-પદ્ધતિએ વિકસેલું છે. પણ સાહિત્યક્ષેત્રે તા પ્રત્યેક કૃતિને નવાન્મેષ લેખવામાં આવે છે, પ્રત્યેક કૃતિમાં કશા વિશેષ છે અને તે આસ્વાદઆનન્દમાં મહત્ત્વને ભાગ ભજવે છે એમ માનવામાં આવે છે, પ્રત્યેક કૃતિને અલગ સૃષ્ટિ લેખવામાં આવે છે. આગળ વધીને પ્રત્યેક કૃતિને અદ્વિતીય પણ ગણવામાં આવે છે. જો આ સ્થિતિ હોય તા કૃતિની અદ્વિતીયતાની પરીક્ષા કૃતિ પૂર્વે જન્મેલા સિદ્ધાન્તા વડે શી રીતે કરી શકાય ? સાહિત્યકલામાં જ્યારે પ્રયોગશીલ કૃતિએના ગાળા બેસે, ત્યારે એ પ્રયાગાને તેની પૂર્વેની પરમ્પરામાં સ્થિર થયેલા માનદ્દણ્ડા વડે શી રીતે માપી શકાય ? સાહિત્યકલામાં સાહિત્યિક મૂલ્યો-લિટરરી વેલ્યૂ×-કદી સનાતન હેાઈ શકે ? ગમે તેટલું સંગીત વૈયક્તિક મૂલ્યાંકન સિદ્ધાન્તઃ
ઞની શકે ?
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સૈદ્ધાન્તિક વિવેચન અને પ્રત્યક્ષ વિવેચન વચ્ચેના આ પ્રશ્નને! સાહિત્યિકઃ સશાધનમાં પણ સામના કરવા પડે તે સ્વાભાવિક છે. વાસ્તવમાં આ પ્રશ્ન સિદ્ધાન્ત અને સ ંશોધન વચ્ચેના છે, અને તેણે સશાધન અને વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રે ઠીક ઠીક ઊહાપોહ જગવેલા છે. એ ઊહાપોહના પહેલા પરિપ્રેક્ષ્ય અનુસાર એવું દૃષ્ટિબિંદુ સ્થિર થઈ આવ્યું છે, કે સિદ્ધાન્ત સાધનને દોરે છે અને સંશાધન વડે સિદ્ધાન્ત વિકસે છે. આ હકીકત, વિજ્ઞાનમાં બિલ્ડિંગ બ્લોક નાશનને' નામે જાણીતી છે. એ ખયાલ અનુસાર નવુ વિજ્ઞાન જન્મે છે અને તે જૂનાનું સ ંશોધન-સંવર્ધન કરે છે. આ પરિપ્રેક્ષ્ય ઠીકઠીકપણે પરમ્પરાગત છે, જ્યારે બીજો પરિપ્રેક્ષ્ય આધુનિક છે. તદનુસાર એવુ' દૃષ્ટિબિંદુ સ્થિર થઈ આવ્યું છે, કે સિદ્ધાન્તા ગેરરસ્તે દેરનારી વસ્તુ છે. આ પરિપ્રેક્ષ્યમાં શ્રદ્ધા ધરાવનારાઓની લાગણી એવી છે કે મહત્ત્વનાં તથ્યા અનાવૃત્ત થતાં જ નથી–કેમ કે સિદ્ધાન્ત વડે એવુ` સૂચન મળતુ જ નથી કે એ તપાસવા જેવાં છે! આમ પૂવી સિદ્ધાન્તા કે વિજ્ઞાના નવા સિદ્ધાન્તા કે નવાં વિજ્ઞાન માટે કુણ્ડા બની રહે છે. એટલે નવું વિજ્ઞાન જૂનાં ખૂંધના ફગાવીને એક સનાત્મક વિજ્ઞાન – ક્રિએટિવ સાયન્સ ખની રહે છે, જેના નૂતન પ્રકાશમાં આપણી આપણા ‘વાતાવરણ' વિશેની સમજ વધે છે. આ ઊઠ્ઠાપેાહનું ફલિત એ છે કે સિદ્દાન્ત અને સશાધન પરસ્પરને પૂરક છે એવી
-
-
For Private And Personal Use Only
