Sahityik Sanshodhan Vishe

Author(s): Suman Shah
Publisher: Parshva Prakashan

Page 9

આંતરલીલા-ઈન્ટપ્લે-આજનો સુવિકસિત વિજ્ઞાનની હાર્દસ્વરૂપ લાક્ષણિકતા છે. ગ્રીક ગુરુ-શિષ્ય મનીષીઓ પ્લેટ અને એરિસ્ટોટલ બંને ભૂમિકાનાં પ્રતિનિધિરૂપ નિદર્શને છે. પ્લેટ મુખ્યત્વે દાર્શનિક હતા, અને વિચારથી વસ્તુ તરફ જનારા ચિતક હતા, તે ઍરિસ્ટોટલ મુખ્યત્વે જીવવિજ્ઞાની હતા, અને વસ્તુથી વિચાર તરફ જનારા બીજી ભૂમિકાના ચિતક હતા.
પ્રસ્તુત પ્રશ્ન એ છે કે તર્કની કંઈ પદ્ધતિને સાહિત્યિક સશે.ધનમાં આશ્રય લઈ શકાય ? અથવા તર્કની બેય પદ્ધતિને અહીં આશ્રય લઈ શકાય ? ‘પણ તે પહેલાં સંશોધનને જ સ્વરૂપ વિશે વિચારે વ્યક્ત કરવા જરૂરી છે.
૩. સાહિત્ય અને કલાઓ માનવવિઘાઓ-હ્યુમેનિટિઝ-ને વર્ગમાં આવે છે, અને માનવવિદ્યાઓમાં સંશોધનનું જે સ્વરૂપ છે તે સમાજવિજ્ઞાને–સોશ્યલ સાયન્સીઝ-અને પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાન-નેચરલ સાયન્સીઝમાં થતાં સંશોધનોથી જુદું છે. વળી, પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનેનાં સંશોધને ગણિત અને તર્ક જેવાં શુદ્ધ વિજ્ઞાને એર સાયન્સીઝમાં થતાં સંશોધનેથી જુદાં છે. શુદ્ધ વિજ્ઞાને સ્વયંસિદ્ધ સત્યામાંથી નિગમને તારવે છે. અને ત્યાં સંશોધનની કાટિ ઘણી ઊંચી રહી શકે છે. ઊંચી એટલે કે અમૂર્તતા-ઑસ્ટ્રેકશન–ની ભૂમિકાએ ઊંચી. જ્યારે પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનની સામગ્રી ભૌતિક હોય છે, એટલે કે મૂર્ત કેન્દ્રીટ-હોય છે. પણ આ બંનેમાં જે તફાવત છે તે એ, કે પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાને મુખ્યત્વે આનુમાનિક હોય છે. તે ભૌતિક આવિર્ભાવ સાથે પાનું પાડતાં હોય છે. નિરીક્ષણ, પ્રયોગ અને આનુમાનિક તક એનાં પ્રમુખ સાધન છે. ગણિત કે તર્કમાં જે શદ્ધિ શક્ય છે તે અહીં નથી, એટલે એ વ્યાપ્તિઓ વડે આગળ વધે છે, સત્યે લગી એ પદ્ધતિએ પહોંચવાનું ચાલુ રાખે છે. શુદ્ધ વિજ્ઞાને અને પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનેની સામગ્રીને સમાજવિજ્ઞાનની સામગ્રી સાથે સરખાવતાં એક ભેદ તુર્ત જ ઊડીને આંખે વળગશે. એ ભેદ તે આ : કે સમાજવિજ્ઞાનના કેન્દ્રમાં મનુષ્ય છે, એટલે કે એની સામગ્રી મનુષ્ય છે, પ્રકૃતિ કે ભૌતિક પદાર્થો અથવા તે વિચાર-સંરચનાઓભેટ-સ્ટ્રકચર્સ–કે આંકડાઓ પાછળના નિયમે એની સામગ્રી નથી. પરિણામે સામગ્રીસંચય-ડેટા કલેકશન–અહીં પ્રમાણમાં મુશ્કેલ બને છે અને સંશોધનમાં સંકુલતાની માત્રા પણ પ્રમાણમાં વધી જાય છે. આ સંકુલતા માનવવિદ્યાઓ અને કલાઓમાં કે સાહિત્યમાં આત્યંતિક બની રહે તે સ્વાભાવિક છે, અને કલા કે સાહિત્યમાં સંશોધન જટિલ અને કઠિન છે એમ સમજાવી આપે તેય એટલું જ સ્વાભાવિક છે. પરંતુ કોઈ પણ કલામાં કે સાહિત્યમાં સંશોધન હેઈ જ ન શકે,