Sahityik Sanshodhan Vishe

Author(s): Suman Shah
Publisher: Parshva Prakashan

Page 8

કશી વાચનશોધન કે
૨. તે સંશોધન એટલે શું ? શોધી લાવવું, બીજાને નહોતું જતું તે ખેળી કાઢવું એવો સ્થૂળ અર્થ અહીં ગેરહાજર નથી, પણ એટલો અને એવો જ એને અર્થ નથી. કેઈ ભંડારમાંથી પોથી ખળીને, એની અનેકેને માટે સમસ્યારૂપ એવી લિપિ વાંચીને, પાઠભેદની પંડિતાઈભરી પ્રચુરતા દર્શાવીને કશી વાચના તૈયાર કરી આપવી તે સંશોધન તે ખરું જ, પણ તેટલું અને તેવું જ સંશોધન નહીં. નહોતી જડતી તે વસ્તુ ખાળી લાવ્યા કે કાચી. ધાતુમાંથી સંશાધીને પાકી ધાતુસ્વરૂપની વાચના તૈયાર કરી આપી તે તે, સંશોધનને એક પ્રકાર થયા. કશુંક હતું તે શkયું -સંશયું એ પ્રકાર.. પણ કશું નહોતું, ને શોધ્યું તે સંશોધનને બીજો પ્રકાર. કશું પ્રચ્છન્ન અને. અમૂર્ત હતું તે શોધ્યું તે સંશોધનને ત્રીજો પ્રકાર, કશું સંગીનપણે નિયમ-- બદ્ધ હતું, સૂત્રિત હતું, તે નિયમ કે સૂત્ર શોધ્યું તે સંશોધનને ચોથે પ્રકાર.. આમ પહેલા પ્રકાર પછીના સંશોધનના બધા જ પ્રકારો એના સૂક્ષ્મ અર્થને. સમજાવે છે. સંશોધનને ત્યાં સૂક્ષ્મ અર્થ થતા હોય છે, કરવાને હેય છે. સંશેધન આ રીતે તે એક જ૫ છે, ફલાઈટ છે, કશાક પ્લેટફોર્મ કે સ્પ્રિંગબેર્ડ પરથી થયેલું ઉડ્યન છે.
જ્ઞાનની નાનામાં નાની ભૂમિકાએ પરિચિતથી અપરિચિતની દિશાની આવી કશીક શોધયાત્રા જ જોવા મળશે. ૧ થી ૯ અંકનું જ્ઞાન, તેને પરિચય, ત્યાર પછીના અગાધ અને અમાપ અપરિચયનું જ્ઞાન બની રહે છે. આ એક અવિરત યાત્રા છે, ને તેથી પ્રક્રિયા છે, સંશોધન એક પ્રક્રિયા છે. ઍરિસ્ટોટલના તર્કમાં કે ભારતીય ન્યાયમાં પણ સંશોધનને આ જ અર્થ નિહિત છે. સિલજિઝમની પ્રખ્યાત ત્રિપદી પદ્ધતિમાં સાધ્ય પ્રમાણ અને પક્ષપ્રમાણને આધારે મેળવાતું નિગમન (મનુષ્ય મત્ય છે-છગન મનુષ્ય છે તેથી છગન મત્ય છે) કે પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, ઉદાહરણ, ઉપનય અને નિગમનની પંચપદીવાળી ભારતીય પદ્ધતિમાં મેળવાતું નિગમના (છગન મત્ય છે કેમ કે છગન મનુષ્ય છે–મનુષ્ય મત્ય છે, ઉ. ત. મોહનદાસ, કાલિદાસ, શેકસપિયર–છગન પણ મનુષ્ય છે–તેથી છગન મત્ય છે) પરિચિતઅપરિચિતની પદ્ધતિપુર:સરની લીલા છે. વિજ્ઞાનેને આ પાયે છે. શોધાત્મકતા કે વનનિકતા આ ભૂમિકાએ વિકસી શકે. જોકે સભ્યતા અને સંસ્કૃતિના વિકાસ દરમ્યાન નિગમનાત્મકની જેમ આનુમાનિક-ઈન્ડકિટવ–તક પણ એવો જ પરિણામકારી નીવડ્યો છે, વિશેષ પરથી સામાન્ય સિદ્ધાન્તની રીતે પણ જ્ઞાન સ્થિર થયું છે, સંચિત થયું છે. શેધાત્મકતા અને વૈજ્ઞાનિક્તાને પિતાના વિકાસ અર્થે આ બીજી ભૂમિકા પણ એવી જ અનિવાર્ય છે. આ બેય ભૂમિકાઓની