________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬
અનિવાર્ય છે. કૃતિ જ્યારે પ્રાચીન કે મધ્યકાલીન ભાષામાં લખાઈ હોય ત્યારે કૃતિલક્ષી સંશોધનમાં, લિપિવાચન અને પાઠ-નિર્ણયના પ્રશ્નો પણ ઉમેરાશે. પણ જ્યારે કેઈ સંશોધક કવિ કાલિદાસને, નવલકથાકાર રવીન્દ્રનાથને, નાટયકાર. શેકસપીઅરને કવિ ઉમાશંકરને વ્યાપક સ્વરૂપને વિચાર કરે છે, અને તે તેની તે તે પ્રતિભાશક્તિને વિચાર કરે છે, ત્યારે તેનું તેમને વિશેનું સંશોધન કર્તાલક્ષી બની જાય છે. આ સંશોધન સાહિત્યકાર તરીકેની સમગ્ર પ્રતિભાને આવરી લેનારું પણ હોઈ શકે. એટલે કે માત્ર કવિ કાલિદાસને નહિ, પણ સંશોધક સાહિત્કાર કાલિદાસને વિચાર કરે અને તેમ કરી સંશોધનને વિકસાવે. બૅકેટ, સૂરદાસ, પ્રેમચંદ વગેરે વગેરે સાહિત્યકારોની સમગ્ર સાહિત્યપ્રવૃત્તિ અહીં સંશોધનને વિષય. બને છે એ ખરું, પણ સાહિત્યકારની સમગ્ર સાહિત્યપ્રવૃત્તિ એટલે એના વડે રચાયેલી બધી જ સાહિત્યકૃતિઓઃ એટલે કે એની સર્જનાત્મક કૃતિઓ તે ખરી જ, પણ એના વડે લખાયેલી બધી જ વિવેચનકૃતિઓ પણ ખરી, એની અનુવાદપ્રવૃત્તિ કે એના વડે થયેલાં સમ્પાદને અને સંશોધને પણ. સાહિત્યકૃતિ વિશેનું સંશોધનતન્ન અહીં કેન્દ્રમાં રહે છે પણ ધ્યેય બદલાય છે. કૃતિલક્ષી સંશોધનાત્મક નિષ્કર્ષે અહીં એક નવા દયેયને સારુ વપરાય છે. યેય છે. સાહિત્યકારની સમગ્ર પ્રતિમાને અને પ્રતિભાને ઉપસાવી આપવાનું. કવિ કાલિદાસ કે સાહિત્યકાર બેકેટને વિશેના સંશોધનનું ધ્યેય એ છે કે એમાં કાલિદાસની કવિ તરીકેની કે બેકેટની સાહિત્યકાર તરીકેની પ્રતિમા ઊપસી આવવી જોઈએ, તેમની એવી પ્રતિભાને ચોક્કસ પરિચય મળવો જોઈએ. સાહિત્યકારની સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિ તેના જીવનની બીજી અનેક પ્રવૃત્તિઓમાંની એક છે, તેથી તેના જીવનને આવશ્યક સંદર્ભ રચવો તે આ જાતના સંશોધનમાં અનિવાર્યતા બની રહે છે. અહીં આવશ્યક સંદર્ભ' પર ભાર મુકાય તે જરૂરી છે, કેમકે સંશોધન નિમિત્તે સાહિત્યકારની જીવનકથા લખવાની નથી. કર્તાલક્ષી સંશોધનમાં આમ ઈતિહાસવિષયક પરિમાણને પ્રવેશ મળે છે.
સાહિત્યિક યુગે વિષય બનાવતાં સંશોધનમાં કૃતિ-કર્તા લક્ષી સંશોધનતો તે હેય જ, પણ તેમાં ઈતિહાસવિષયક પરિમાણને વિકાસ થાય છે.. સંશોધકનું ધ્યેય અહીં યુગની સાહિત્યિક વિશેષતાઓને તેમજ લાક્ષણિકતાઓને આગળ કરવાનું છે. એલિઝાબેથન યુગનું કે ગાંધીયુગનું સાહિત્યિક સંશોધન કૃતિ-કર્તાલક્ષી સંશોધનાત્મક નિષ્કને આ યેય અર્થે ઉપયોગ કરે છે. પણ, તે વધુ ને વધુ ભાવે સાહિત્ય અને તેને સર્જનારાં-ઘડનારાં પરિબળોને તેમજ તેમની વચ્ચે પ્રવર્તતી આતરપ્રક્રિયાઓને અભ્યાસ-અવલોકે છે. સંશોધન અહીં
For Private And Personal Use Only
