________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
JIG
ચેકસ નિષ્કર્ષો અને પ્રતિપાદને પાર આવવાની વિજ્ઞાનબુદ્ધિને ઊગમ એ છેલ્લાં પાંચસો વર્ષના માનવીય વિકાસની પ્રમુખ લાક્ષણિક્તા છે.
વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ આવા કેટલાંક નિષ્કર્ષો અને પ્રતિપ્રાદને પ્રસ્તુત કર્યા છે. તેમાં પ્રમુખ પ્રતિપાદન આ છે કે માનવ પ્રકૃતિ અને ભૌતિક પ્રકૃતિ કેટલાક સુસંગત અને સાતત્યપૂર્ણ નિયમોને વશ વર્તે છે. મધ્યયુગીન મનુષ્યને મન પ્રકૃતિ એક ચમત્કાર હતી. એમાં પ્રત્યેક ક્ષણે કશા દવી તત્વને હસ્તક્ષેપ થયા કરતું હતું. અને ચમત્કારમાં હમેશાં વૈવિધ્ય આવ્યા કરતું હતું. વિજ્ઞાને શીખવ્યું કે પ્રકૃતિ યાદચ્છિક નથી, પણ નિયમબદ્ધ છે. આને અર્થ એ થયો કે પ્રકૃતિના નિયમો મનુષ્યચિત્તને ગમ્ય છે. પરિણામે રિ-સાંસકાળથી વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિમાં અનિવાર્યપણે બે વસ્તુઓ આગળ તરી આવી ? પ્રકૃતિ જે નિયમબદ્ધ છે અને તેના નિયમો જે બુદ્ધિગમ્ય છે તે તેને શધવા એ વિજ્ઞાનને પુરુષાર્થ બની રહે છે. એટલે આ ગાળામાં માનવઆકાંક્ષા એવા પુરુષાર્થને રૂપે મૂર્ત થઈ ઊઠી : પહેલી વસ્તુ તે અનુભવમૂલક પ્રયાગવૃત્તિને સ્વીકાર અને તેને અનુસરતી પ્રવૃત્તિ, એટલે કે નિરીક્ષણ અને પ્રયોગોને મહિમા. પ્રાકૃતિક આવિર્ભાવોને સતત નીરખવા અને પ્રયોગો વડે તેમની ચકાસણી કરવી : બીજી વસ્તુ તે તર્કપૂર્ત ધબુદ્ધિને સ્વીકાર અને તેને અનુસરતી પ્રવૃત્તિ, એટલે કે પૃથકરણે અને વર્ગીકરણોને મહિમા. પ્રકૃતિની ગર્ભિત રહેલી સુસંગતિને વ્યાખ્યાબદ્ધ કરવી ? આ અનુભવમૂલક પ્રયોગ – ઈપરિકલ ઍકસપેરિમેન્ટ – અને આ તર્કપૂત શોધ – રેશનલ ઈન્કવાયરી – વડે જ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ પૂર્ણ બને છે.
કોઈ પણ સંશોધનમાં આ દ્વિવિધ સ્વરૂપની વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિને વિનિયોગ થયો હોય છે, સંશોધનકારે એવો વિનિયોગ કરવાનું હોય છે.
૬. વિજ્ઞાનિક પદ્ધતિના આ વ્યાપક સ્વરૂપને જરા વીગતે વિચાર કરીએ. જ્ઞાનલબ્ધિની અન્ય પદ્ધતિઓ સાથે વિજ્ઞાનને સરખાવી જતાં તેના સ્વરૂપ પર વિશેષ પ્રકાશ પાડી શકાશે.
વસ્તુ-પદાર્થોનું એટલે કે વાસ્તવિકતાનું જ્ઞાન મેળવવાની વિજ્ઞાન સિવાયની પણ રીતે છે : જેમ કે, પ્રગટીકરણ - રિવિલેશન – એકાએક પ્રકાશ થાય છે કે આ આમ છે ! પ્રગટીકરણ દ્વારા લાધેલા જ્ઞાનની ભૂમિકા જાદુ અને રહસ્યમય અનુભવોની ભૂમિકા છે, તેમાં એક પ્રકારનું પારગામિત્વ - ટ્રાન્ટેન્ડેન્ટલ ઍલિમેન્ટ- પ્રવર્તે છે. સંભવ છે કે આવું જ્ઞાન ખરું પણ હોય અને બેટું
For Private And Personal Use Only
