________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માળખું પણ વ્યર્થ પુરવાર થાય. એવી ઘટનાને માટે અનિવાર્યપણે વિભાવનીકરણ વગેરે ચારેય પદ્ધતિ પરક વાનાં સમુચિત ઢબે પ્રકાશી ઊઠવાં જોઈએ. સંશોધન-હેતુ, સંશોધન-ભાત વગેરે વગેરે સંકલ્પોની ભૂમિકાએ રચાયેલા માળખામાં - આ ચારેય વાનાં વડે પ્રાણ ફુકાય છે અને રીતસરની સંશાધન-પ્રક્રિયાના વ્યાપાર - શરૂ થાય છે. આપણે પ્રત્યેકના સ્વરૂપ અને કાર્યને અલગપણે વિચાર કરીએ :
૧૭. વિભાવનીકરણ – કન્સેપ્યુઆલિઝેશન – હાથ પરના પ્રશ્નનાં ક્યાં કયાં પાસાં ધ્યાનમાં લેવાનાં છે તેની અવધારણું છે, પણ અહીં પાસાં અને અવધારણાના વૈજ્ઞાનિક અર્થે થાય છે. સંશોધક વાતાવરણમાંથી અમુક એક આવિર્ભાવને ઉપાડી ધારણ કરે છે, વિભાવનીકરણ વડે સંશોધકનાં અવેલેકને એક તરફથી - સુગઠિત થાય છે અને બીજી તરફથી જુદાં પડી આવે છે. આ નરી શરૂઆત છે, પણ તેને ઘણે મહિમા છે. કેમ કે વિભાવનીકરણ સંશોધનને પ્રારમ્ભ તે છે છે જ, પણ તેનું પરિણામ પણ છે.
વિજ્ઞાનીઓ વિશ્વને વિશે અતિસંવેદનપટું છવો છે. તેમનું એવું પાટવ એ " હકીકતમાં છતું થાય છે કે વિશ્વને સમજવા-સમજાવવામાં તેઓ વિભાનાઓને, - ટેકનિકને, સિદ્ધાન્તોને અને માન્યતાઓને ભારે ઉપયોગ કરે છે. અન્ય લેકે વિશ્વ સાથે આ પ્રમાણે વ્યવહાર કરતા નથી હોતા, અથવા આવી સભાનતાથી - વ્યવહાર નથી કરતા હતા. વિજ્ઞાન અને સંશોધનની આત્યન્તિક ભાવે પાયાની એવી પ્રક્રિયા તે અમૂર્ત વિભાવનીકરણની છે. પિતાની અનુભૂતિઓ અને પિતાના અવેલેકને નિરીક્ષણને અર્થ કરવાની, તેમાંથી સમજ ઊભી કરવાની આ નેંધપાત્ર પ્રક્રિયા છે. અવલોકન-નિરીક્ષણોનું તેમજ અનુભૂતિઓનું અર્થપૂર્ણ અને સુસંગત એકમોમાં વિભાવન કરવું એ સામાન્ય સંજોગોમાં તે સહજ છે. ભાષાના બધા એ જ શબ્દ એ રીતે વિભાવનાઓ છે. પણ એક સંશોધન માટે પસંદગી પામેલે
આવિર્ભાવ અર્થ પૂર્ણ અને સુસંગત એકમને રૂપે, સુગઠિતપણે વિભાવના અને એ -એટલું સહજ અને સરળ નથી.
જેમકે બસ-સ્ટોપ પાસે ભયંકર અકસ્માત જેવું એક આખી જીવલેણ - ઘટનાનું આકલન કરનારા એ શબ્દો વિભાવનીકરણ-પ્રક્રિયાનું પરિણામ છે, એટલે કે વિભાવના છે. પણ એવી વિભાવના બસ સ્ટોપ પાસે થયેલ અકસ્માત કેની કેની વચ્ચે, ક્યારે, કેવા સંજોગોમાં, કેવી રીતે ભયંકર અને કેવી રીતે જીવલેણ નીવડ્યો તે અકસ્માત-આવિર્ભાવની ક્રિયાપ્રતિક્રિયાત્મક અસર જન્માવનારી વિગતોને અપાયેલું એક અર્થપૂર્ણ શીર્ષક છે. પણ આવિર્ભાવ અત્યંત સંકુલ હય, અમૂર્ત
For Private And Personal Use Only
