Yogshatak Ek Parishilan

Author(s): Chandraguptasuri
Publisher: Anekant Prakashan Jain Religious

Page 5

શક્તિને નહિ છુપાવવા સ્વરૂપ શક્તિનું અનિગૃહન જેમાં છે એવા ગુરુવિનય, શુશ્રુષા વગેરે સ્વરૂપ યોગો એકાંતે ઉત્તરોત્તર વિશિષ્ટ ફળના કારણ બને છે. એવા જુદા જુદા સ્વરૂપવાળા ગુરુવિનયાદિ સ્વરૂપ શુભ યોગોને સારી રીતે સેવીને ઉપદેશ આપનારા હોવાથી શ્રી મહાવીરપરમાત્મા સુયોગસંદર્શક છે. શ્રી મહાવીરપરમાત્મા ચરમશરીરી હોવાથી તેઓશ્રીને કર્મ વશ હોવા છતાં તેવા પ્રકારના યોગ્ય શિષ્યો ઉપર અનુગ્રહ થાય એ માટે જુદા જુદા અભિગ્રહોને ધારણ કરતા હતા. આશય એ છે કે શ્રી મહાવીરપરમાત્મા પોતાને ચરમશરીરી તરીકે સારી રીતે જાણતા હતા. તેમ જ કમ તેઓશ્રીને વશ હતાં. તેઓશ્રી કર્મપરવશ ન હતા. કોઇ પણ જાતની પ્રવૃત્તિ દ્વારા તેઓશ્રી શુભાશુભ કર્મની નિર્જરા કરવા માટે સમર્થ હોવા છતાં તેઓશ્રીએ છદ્મસ્થ (કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પૂર્વેની) અવસ્થામાં અનેક જાતના વિશિષ્ટ અભિગ્રહો ધારણ કર્યા અને ત્યાર બાદ કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પછી ઉપદેશ દ્વારા ગુરુવિનયાદિ સ્વરૂપ શુભયોગોનું નિરૂપણ કર્યું. આ રીતે તેઓશ્રી શુભયોગોના આસેવનપૂર્વક દર્શક હોવાથી સુયોગ-સંદર્શક છે. અન્ય લોકોની જેમ માત્ર આસેવન કરનારા કે નિરૂપણ કરનારા નથી. તેમ જ જેમાં ઔચિત્યાદિનું આસેવન નથી એવા પોતાની ઇચ્છા મુજબના કુયોગ(યોગાભાસ)ના સંદર્શક નથી - એ સ્પષ્ટ છે.
યોગીઓના નાથ અને શુભયોગોના આસેવનપૂર્વક દર્શક શ્રી મહાવીરપરમાત્મામાં મહાવીર પદનો અર્થ સંગત છે – એ જણાવતાં ટીકામાં ફરમાવ્યું છે કે પૂર અને વીર ધાતુ વિક્રાંતિ એટલે કે પરાક્રમ અર્થમાં વપરાય છે. તેમાં પરાક્રમ કરનાર - આ અર્થમાં વીર ધાતુ (ક્રિયાપદ) ઉપરથી બનેલ વીર શબ્દનો અર્થ પરાક્રમી છે. ભગવાને કષાયાદિ આત્યંતર શત્રુઓને જીતી લીધા હોવાથી તેઓશ્રી મહાવીર છે. બાહ્યશત્રુઓને જીતનારા છ ખંડના અધિપતિ ચક્રવર્તીઓ અને ઇન્દ્રાદિદેવતાઓ પણ કષાય અને મિથ્યાત્વાદિ આંતરશાઓને સર્વથા જીતવા સમર્થ બનતા નથી. આથી આંતરશત્રુઓના વિજય માટે ખરેખર જ મહાવીરત્વ અપેક્ષિત છે. અથવા ગતિ અને પ્રેરણા અર્થમાં વપરાતા
૪ % યોગશતક - એક પરિશીલન - ૪ / અ ૪૪ ૪૪
{ર ધાતુ ઉપરથી, વિશેષે (ફરીથી ન આવે તે રીતે) કર્મને જવાની જે પ્રેરણા કરે છે - આ અર્થમાં તેમ જ વિશેષે કરી જે મોક્ષમાં જાય છે – આ અર્થમાં વિ ઉપસર્ગના યોગમાં; પણ વીર શબ્દ બને છે. તેવા વીર પુરુષોમાં શ્રી તીર્થંકરપરમાત્મા મહાન હોવાથી તેઓશ્રી મહાવીર છે, જેઓ વર્તમાનતીર્થના સ્વામી છે, તેઓશ્રીને પ્રણામ કરીને યોગના લેશ(અંશ)ને ગ્રંથકારશ્રી જણાવવાના છે.
અહીં યાદ રાખવું જોઇએ કે ગ્રંથકારપરમર્ષિ અહીં જે યોગનું દર્શન કરાવવાના છે, તે યોગ સામાન્યથી સકલશાસ્ત્રમાં સમાવિષ્ટ છે. એવું કોઈ જગતમાં શાસ્ત્ર નથી કે જેમાં અહીં દર્શાવેલ યોગનું સ્વરૂપ સામાન્યથી પણ ન હોય. આથી એક અપેક્ષાએ વિચારીએ તો સર્વશાસ્ત્રમાં જણાવેલ યોગનું સ્વરૂપ જ અહીં વર્ણવ્યું છે. તેથી ‘યોગના લેશને હું કહીશ”, એમ કહેવાના બદલે ‘સમગ્ર યોગને કહીશ’ – એમ કહેવું જોઇએ. પરંતુ શબ્દ ખૂબ જ અલ્પ હોવાથી તે અપેક્ષાએ ‘યોગના લેશને હું કહીશ” એમ જણાવ્યું છે. પાણીના ભોજનમાં થોડું કપૂર નાંખવાથી સંપૂર્ણ પાણી સુવાસિત બનતું હોવા છતાં, સુવાસથી પરિપૂર્ણ પણ પાણીમાં કપૂર દ્રવ્યની અલ્પતા જ હોય છે તેમ અહીં યોગતત્ત્વની પરિપૂર્ણતાનું દર્શન હોવા છતાં શબ્દોની અલ્પતા હોવાથી ‘યોગલેશને હું કહીશ” – એમ કહેવામાં કશું જ અનુચિત નથી.
‘યોગલેશને પ્રવચનસિદ્ધ યોગાધ્યયનની પ્રણાલિકા મુજબ હું કહીશ” આ પ્રમાણે જણાવીને ગ્રંથકારશ્રીએ એ સૂચવ્યું છે કે, “પોતાની બુદ્ધિથી કહીશ નહિ, પરંતુ યોગના જ્ઞાતા પૂર્વાચાર્યોની પ્રણાલિકાને અનુસરીને કહીશ.’ આથી ગ્રંથકારશ્રીએ પોતાના ગ્રંથની બુદ્ધિમાનો ઉપેક્ષા ન કરે - એ માટે પ્રયાસ કર્યો છે. કારણ કે જેમાં પૂર્વાચાર્યોની વચનપદ્ધતિનો આદર ન હોય એવા, માત્ર સ્વકીય કલ્પનાથી બનાવેલા કોઇ પણ ગ્રંથનો આદર બુદ્ધિમાનો કરતા નથી.
આ રીતે અહીં ગ્રંથકારને સાક્ષાનું પ્રયોજન યોગલેશનું અભિધાન છે. યોગલેશ ગ્રંથનો વિષય છે. યોગલેશને ગ્રંથની સાથે ‘સાધ્ય
િ
યોગશતક - એક પરિશીલન • ૫
છે.