Yogshatak Ek Parishilan

Author(s): Chandraguptasuri
Publisher: Anekant Prakashan Jain Religious

Page 4

પ્રવૃત્તિ કરતા હોય છે. તેથી શિષ્ટજનોને ઉચિત ઇષ્ટદેવતાને નમસ્કાર કરવાની મર્યાદાનું પાલન આ ગાથાના પૂર્વાર્ધથી થયું છે. યદ્યપિ ઉપર જણાવેલી શિષ્ટજનોની મર્યાદાનું પાલન શિષ્ટ પુરુષોએ કરવું જોઇએ, અશિષ્ટ પુરુષોએ એનું પાલન કરવાની જરૂર નથી; પરંતુ આચાર્યભગવંત અશિષ્ટ તો નથી જ, તેથી અશિષ્ટભિન્ન એવા તેઓશ્રીએ જે શિષ્ટ સમયનું પાલન કર્યું છે - તે ઉચિત જ છે. ગ્રંથકારશ્રીએ અહીં પોતાની જાતને શિષ્ટરૂપે નહિ વર્ણવતાં અશિભિન્નરૂપે વર્ણવીને પોતાની લઘુતાને જણાવી છે - એ જ તેઓશ્રીની શિષ્ટતમતા છે.
આવી જ રીતે ગાથાના પૂર્વાર્ધથી વિનોની ઉપશાંતિ માટે ઇષ્ટદેવતાનમસ્કારસ્વરૂપ મંગલ કરાયું છે. સામાન્ય રીતે કોઈ પણ શ્રેયઃકલ્યાણભૂત કાર્યમાં ઘણાં વિશ્નો હોય છે. કહેવાય પણ છે કે “મહાત્માઓને પણ શ્રેયોભૂત અનુષ્ઠાનો ઘણાં વિપ્નવાળાં હોય છે; જ્યારે અકલ્યાણકારી કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થયેલાને વિપ્નો આવતાં નથી, ક્યાંય જતાં રહે છે.” યોગશતક નામનો ગ્રંથ સમ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું કારણ હોવાથી શ્રેયઃ સ્વરૂપ છે. એની રચના કરવા સ્વરૂપ શ્રેયઃ-કાર્યમાં કોઇ વિપ્ન આવે નહિ – એ આશયથી જ વિદ્ગોના સમુદાયની ઉપશાંતિ માટે ગાથાના પૂર્વાર્ધથી ‘ઇષ્ટદેવતાસ્તવ” સ્વરૂપ મંગલને કર્યું છે.
બુદ્ધિમાનો પ્રયોજનાદિશૂન્ય વસ્તુમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. તેથી પોતે રચેલા ગ્રંથના શ્રવણ કે વાંચનમાં તેમની પ્રવૃત્તિ થાય એ માટે પ્રયોજન વગેરે જણાવવા ગાથાનો ‘વો છમ...’ આ ઉત્તરાર્ધ છે. આશય એ છે કે ગ્રંથકાર ગ્રંથની રચના મુખ્યપણે બીજા લોકો ગ્રંથના જ્ઞાનને પામે – એ માટે કરતા હોય છે; જે, તેમના ગ્રંથના શ્રવણ કે વાંચનથી જ શક્ય છે. આ ગ્રંથનો વિષય કયો છે, આ ગ્રંથની રચના શા માટે કરી છે, આ ગ્રંથના શ્રવણાદિનો મને અધિકાર છે કે નહિ, અને ગ્રંથ તથા તેમાં જણાવેલા પદાર્થોને કયો સંબંધ છે - એ જાણ્યા વિના બુદ્ધિમાન લોકો ગ્રંથના શ્રવણાદિમાં પ્રવૃત્ત થતા નથી. તેથી ગ્રંથની શરૂઆતમાં બુદ્ધિમાનોની તેવી પ્રવૃત્તિ માટે વિષય, પ્રયોજન, અધિકારી અને સંબંધ - ( શ શ . શ યોગશતક - એક પરિશીલન : ૨ જી જી જ છે ?
આ ચારનું પ્રતિપાદન કરાય છે. શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં તેને અનુબંધચતુષ્ટય કહેવાય છે. એ અનુબંધચતુષ્ટયનું કથન ‘વો છામિ નોરાને...” ઇત્યાદિ ઉત્તરાર્ધથી કરાયું છે. આ પ્રમાણે પહેલી ગાથાનો સામાન્ય અર્થ છે.
ગાથામાં નવા આ પદનો (મિઝા આ પદનો) અર્થ; માત્ર ‘નીચા વળીને’ એવો નથી, પરંતુ ‘પ્રણામ કરીને' એવો છે. સમ્યજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન અને સભ્યોરિત્રના આત્માની સાથેના સંબંધને બીજી ગાથામાં યોગ તરીકે વર્ણવાશે. નિશ્ચય અને વ્યવહાર વગેરેના ભેદથી જુદો જુદો યોગ જેમને પ્રાપ્ત થયો છે, તે મુનિભગવંતોને યોગી કહેવાય છે. તે યોગીજનોના નાથ શ્રી મહાવીરપરમાત્મા છે. કારણ કે શ્રીવીતરાગપરમાત્માદિથી માંડીને અપુનર્બન્ધકદશાને પામેલા જીવો સુધીના જીવો ઉપર શ્રી મહાવીરપરમાત્મા યથાસંભવ ઉપકાર કરે છે અને તે જીવોના ગુણોની રક્ષા દ્વારા તેમનું પાલન કરે છે. આ રીતે યોગીજનોના યોગ-ક્ષેમને કરનારા શ્રી મહાવીરપરમાત્મા યોગીનાથ છે - એ સમજી શકાય છે. ગાથામાં શ્રી મહાવીરપરમાત્માને આ રીતે યોગીનાથ તરીકે વર્ણવ્યા છે. જે જીવો મિથ્યાત્વમોહનીયકર્મની ઉત્કૃષ્ટ (૭૦ કોટાકોટિ સાગરોપમ) સ્થિતિ અથવા તો રસ ભવિષ્યમાં ક્યારે પણ બાંધવાના નથી એવા જીવોને અપુનર્બન્ધક જીવો કહેવાય છે. શ્રી વીતરાગપરમાત્માએ ઉપદેશેલા પરમતારક વચનને થોડા પણ અંશમાં સ્વીકાર કરી પોતાના આત્માનું કલ્યાણ કરવાની યોગ્યતા અપુનર્બન્ધકાદિ જીવોમાં જ હોય છે, તેથી અપુનર્બન્ધકાદિ જીવોને તેમના ગુણોની પ્રાપ્તિ કરાવવા દ્વારા અને રક્ષા કરાવવા દ્વારા શ્રી મહાવીર પરમાત્મા યોગીજનોના નાથ છે. ટીકામાં *અપુનર્બન્ધક સુધીના જીવો ઉપર...’ આ પ્રમાણે લખ્યું છે, તે પશ્ચાનુપૂર્વીના ક્રમે (ઊંધા ક્રમે) લખ્યું છે. પરમતારકતીર્થની સ્થાપના કરીને શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ અપુનર્બન્ધક જીવોથી માંડીને શ્રી વીતરાગપરમાત્મા સુધીના તે તે જીવો ઉપર ઉપકાર કર્યો છે - એ સમજી શકાય છે.
યોગીઓના નાથ એવા શ્રી મહાવીરપરમાત્માને સુયોમાસનો તરીકે પણ ગાથામાં વર્ણવ્યા છે. તે તે ગુણસ્થાનકને ઉચિત પ્રવૃત્તિ અને
યોગશતક - એક પરિશીલન ૩ જી