________________
સ્વભાવ-વિભાવ પર્યાય હતે, અથવા ભવિષ્યમાં થનાર છે, અથવા ભૂતમાં હતો, વર્તમાનમાં નહિં હોવા છતાં ભવિષ્યમાં થનાર છે, તે પર્યાયવાળું દ્રવ્ય તે દ્રવ્ય કહેવાય, અન્ય નહિં; નહિં તે પર્યાયમાત્ર અનુભૂતત્વ અને અનુભવિષ્યમાણત્વવાળાં હાવાથી પુદ્ગલાદિ સર્વ પર્યાયને દ્રવ્યત્વને પ્રસંગ આવે. આ ઉપરાંત શ્રી વિશેષાવશ્યકની ગાથાને વિસ્તૃતાર્થ થ. એ ગાથામાં દ્રવ્યની જે જૂદી જૂદી [૧-૨-૩-૪] ચાર વ્યાખ્યા આપી છે તે સમાવેશ પામે છે.
સ્વભાવ-વિભાવ પર્યાય આ પ્રસંગ પ્રાપ્ત સ્વભાવ-વિભાવ પર્યાયનું કથન હવે કરે છે:–અગુરુલઘુ દ્રવ્યના જે વિકાર તે સ્વભાવ પર્યાય; તેથી વિપરીત અર્થાત્ સ્વભાવથી ઉલેટા પર્યાય તે વિભાવ પર્યાય. તેમાં અગુરુલઘુ દ્રવ્ય સ્થિર છે, જેમકે સિદ્ધિક્ષેત્ર. તે જ અંગે શ્રી સમવાયાંગ વૃત્તિમાં કહ્યું છે કે –
“ગુઢપુ દ્રશે રિર્થક વાસ્થતિ, સહકg . यत्स्थिरं सिद्धिक्षेत्रं घंटाकारव्यवस्थितज्योतिष्कविमानांदी. નીતિ –અર્થાત-જે દ્રવ્ય તિર્યગૂગામિ (તિરછા ચાલવાવાળાં) છે તે ગુરુલઘુ દ્રવ્ય કહેવાય, જેમકે વાયુ આદિ. અને જે દ્રવ્ય સ્થિર છે, તે અગુરુલઘુ કહેવાય. જેમકેસિદ્ધિક્ષેત્ર તથા ઘંટના આકારે વ્યવસ્થિત એવાં તિષ્કનાં વિમાન આદિ.
