________________
प्रमेयचन्द्रिका टी० श०५ ४० ७ सू०६ पुद्गलद्रव्यस्यास्पबहुत्वनिरूपणम् ५३६ विषय को और अधिक रूप से स्पष्ट करते हुए टीकाकार प्रदर्शित करते है - अवगाहना द्रव्य में अनियतरूप से संबद्ध कैसे है तो इसका समाधान इस प्रकार से है - संकोच और विकोच से - इसका अर्थ " संकोचादि को छोड़ करके " ऐसा होता है । अवगाहना द्रव्य में संकोच और विकोच के असद्भाव होने पर होती है उनके सद्भाव में नहीं । इस रीति से द्रव्य में अवगाहना अनियत होने के कारण उसके साथ अनियतरूप से संबद्ध है ऐसा कहा गया है । जैसे शिशिपात्व ( शिशमपन ) वृक्ष के साथ नः नियत है और न वह उसके साथ व्यापक ही है, क्यों कि ऐसा नियम नहीं है कि जहां जहां पर वृक्षत्व होगा वहां २ नियम से शिशपात्व होगा, हो भी और न भी हो इसी तरह यह भी नियम नहीं है कि जहाँ जहाँ द्रव्य हो वहां २ अवगाहना हो ही, हां ऐसा अवश्य हैकि जहां २ पर शिशपात्व है वहां २ पर नियम से वृक्षत्व है - इसी तरहा से जहाँ २ अवगाहना है वहां २ पर अवश्य ही द्रव्य है । इस प्रकार से द्रव्य की और अवगाहना की आपस में विषय व्याप्ति ही बनति है- सम व्याप्ति नहीं । द्रव्य व्यापक है, और अवगाहना उसकी व्याप्य है । व्यापक के होने पर व्याप्य नियम से हो ही ऐसा नियम
માજુદ રહે જ છે. આ વિષયનું વધારે સ્પષ્ટિકરણ કરવા માટે ટીકાકાર કહે છે—અવગાહના દ્રવ્યમાં અનિયત રૂપે કેવી રીતે સબદ્ધ છે, તેનું સ્પષ્ટિકરણ નીચે પ્રમાણે કરી શકાય-દ્રવ્યમાં સકુચન અને પ્રસરણના અભાવ હોય ત્યારે જ અવગાહના થાય છે—તેમના સદ્ભાવ હૈાય ત્યારે થતી નથી. આ રીતે દ્રવ્યમાં અવગાડુના અનિયમિત હોવાને કારણે તેની સાથે અનિયત રૂપે સંબદ્ધ छे, मेवु म्डेवामां आव्यु छे. नेवी रीते 'शिसयात्न' (सीसभनुं साउड) वृक्षनी સાથે નિયત રૂપે સબદ્ધ નથી અને વ્યાપક રૂપે પણ સંબદ્ધ નથી, કારણ કે એવા કાઈ નિયમ નથી કે જયાં જ્યાં વૃક્ષત્વ હાય ત્યાં ત્યાં ‘ શિસપાત્વ' પશુ હાવું જ જોઈએ, વૃક્ષત્ર હોય ત્યાં સીસમપણું હાય પણ ખરૂં અને ન પણ હાય, એ જ રીતે એવા પણ નિયમ નથી કે જ્યાં જ્યાં દ્રશ્ય હોય ત્યાં ત્યાં અવગાહના પણ હાય જ. હા, એવું અવશ્ય જોવા મળે છે કે જ્યાં જ્યાં સીસમપણુ હાય છે ત્યાં ત્યાં વૃક્ષત્ર તે અવશ્ય હાય છે એજ રીતે જ્યાં જ્યાં અવગાહના હોય છે ત્યાં ત્યાં દ્રવ્ય પણ અવશ્ય હૈાય છે. આ પ્રમાણે દ્રષ્યની અને અવગાહનાની પરસ્પરમા વિષમ વ્યાપ્તિ જ સૌભવી શકે છે—સમમાપ્તિ સ‘ભવતી નથી. દ્રવ્ય વ્યાપક છે અને અવગાહના વ્યાપ્ય છે. વ્યાપક ઢાય ત્યારે વ્યાપ્ય અવશ્ય હાય જ એવા નિયમ નથી. પણ વ્યાપ્ય હોય
