________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૮ યોગાંગ, ૮ દોષ, ૮ ગુણ)
૨૧૧ નિવારવામાં આવે, રોકવામાં આવે, તો જ આ આઠ આઠ પ્રકારે છે; જેમકે, “અદ્વેષો જિજ્ઞાસા-' ગાથામાં યોગાંગના શુભ આશય દિલમાં આવી શકે, ટકી શકે, કહ્યું છે, (૧) અદ્વેષ, (૨) જિજ્ઞાસા, (૩) શુશ્રષા, (૪) અને તેથી ભાવથી યોગાંગ પ્રાપ્ત થાય. માટે કહે છે કે- શ્રવણ (૫) બોધ, (૬) મીમાંસા, (૭) પ્રતિપત્તિ, અને
તેંડજિ વાવેવ અર્થાત આ દોષરૂપ પ્રતિકુળ (૮) પ્રવૃત્તિ. તત્ત્વ અંગે આ આઠ ગુણો છે. આશયો પણ આઠ છે. એ ૮ દોષ માટે “ખેદોગ..' આ ક્રમથી આ સદ્દષ્ટિ ભગવાન પતંજલિ, એ ગાથા છે. એમાં (૧) ખેદ, (૨) ઉદ્વેગ, (૩) લેપ, ભદન્ત ભાસ્કરબંધુ, ભગવાન દત્ત... વગેરે યોગીઓને (૪) ઉત્થાન, (૫) બ્રાન્તિ- () અન્યમુદ્ , (૭) માન્ય છે. રોગ, (૮) આસંગ,-આ આઠ દોષ બતાવી કહ્યું કે આ આ દરેક દૃષ્ટિના નિરૂપણ અવસરે આ એકેક દોષોથી મુક્ત ચિત્તભાવનો બુદ્ધિમાન પુરષ યોગાંગ એકેક દોષત્યાગ અને એકેક ગુણસ્થાન એકસાથે પ્રયત્નપૂર્વક ત્યાગ કરે.
બતાવીશું. આમ ખેદાદિ દોષોના ત્યાગથી પણ જેમ ક્રમસર
વિવેચનઃઆ આઠ પ્રકારે યોગદષ્ટિ ઊભી થાય છે, એમ અદ્વેષ આદિ ગુણસ્થાન પણ પ્રાપ્ત થાય છે, અને તે પણ આ હિસાબે નીચે પ્રમાણે કોષ્ટક બને,
આ યોગદષ્ટિo” શાસ્ત્રમાં શું શું?
મિત્રા
તારા
બલી
દીપા
ચિરા
કાન્તા
પ્રભા
પરા
૮ દષ્ટિ ૮ યોગાંગ ૮ દોષ ત્યાગ
યમ
નિયમ
આસન
ધારણા
ધ્યાન
પ્રાણાયામ | પ્રત્યાહાર ઉત્થાન
ભ્રાન્તિ
ક્ષેપ
ખેદ અદ્વેષ
ઉદ્વેગ જિજ્ઞાસા
અન્યમુદ્દ મીમાંસા
રોગ પ્રતિપત્તિ
સમાધિ આસંગ પ્રવૃત્તિ
૮ ગુણસ્થાન
શુશ્રુષા
શ્રવણ
બોધ
આ કોષ્ટક જોતાં દેખાશે કે એકેક દૃષ્ટિ સાથે ત્રણની સાંકળ ચાલે છે; એકેક દ્રષ્ટિમાં તે તે યોગાંગ, તે તે દોષ ત્યાગ, અને તે તે ગુણ સ્થાન પ્રાપ્ત હોય છે. એનો અર્થ એ છે કે પૂર્વની યોગદષ્ટિનો અભ્યાસ કરતાં કરતાં પછીની યોગદષ્ટિમાં જરૂરી યોગાંગ, દોષત્યાગ અને ગુણસ્થાનની કક્ષાએ પહોંચવાની ભૂમિકા કરવી પડે. તાત્પર્ય, તે તે દ્રષ્ટિમાં બતાવેલ યોગાંગ, દોષત્યાગ... વગેરે પ્રાપ્ત કરવા માટેનો પ્રયત્ન કાંઈ તે તે દૃષ્ટિમાં નથી કરવાનો, પણ પૂર્વની દષ્ટિમાં કરવાનો છે, અને એ પ્રાપ્ત થાય એટલે જ ઉપરની યોગદષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય. આવું ત્રણેય સાંકળમાં ચલાવવાનું.
ચારે અષ્ટકનું સાકલ્ય:
આ સૂચવે છે કે એકેક દૃષ્ટિમાં ત્રણે ય હોવા જોઈએ, દા.ત. પહેલી “મિત્રો દષ્ટિમાં યમ યાને અહિંસા-સત્ય-વગેરે તો પ્રાપ્ત છે, પરંતુ જો ખેદ દોષનો ત્યાગ નથી કર્યો, ખેદ દોષ ઊભો છે, તો એ આત્મામાં પહેલી દષ્ટિનો બોધ-પ્રકાશ ન ગણાય. અથવા માનો કે એણે ખેદ તો નથી રાખ્યો, પણ એનામાં “અદ્વેષ' ગુણ નથી, તો પણ એનામાં પહેલી દષ્ટિ ન ગણાય. “ખેદ પ્રવૃત્તિ કરતાં થાકીએ એ અર્થાત ધર્મની કોઈ પ્રવૃત્તિ કરવાની આવી તે સાથે પહેલેથી જ થાક લાગે, કંટાળો આવે, ગ્લાનિ લાગે, દા.ત. મનને એમ થાય “કયાં આવ્યું આ પ્રતિક્રમણ
For Private and Personal Use Only
