________________
“બસ્ છે. વિવિધ વ્યાખ્યા કહી, વિશેષાવશ્યક અનુસાર દ્રવ્યની સર્વગ્રાહી વ્યાખ્યા બતાવી છે. પછી સ્વભાવ પર્યાય-વિભાવ પર્યાયનું કથન કરી, દ્રવ્યના અસ્તિત્વાદિ દશ સામાન્ય ગુણ અને જ્ઞાન-દર્શનાદિ સેળ વિશેષ ગુણ વિવરી બતાવ્યા છે, અને દ્રવ્યમાત્રમાં પ્રાપ્ત થતા “અતિ સ્વભાવ” આદિ ૧૧ સાાન્ય સ્વભાવ તથા ચેતન સ્વભાવ આદિ ૧૦ વિશેષ સ્વભાવ-એમ કુલ એકવિશ સ્વભાવનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કર્યું છે, અને તે અંગે ફૂટનોટમાં વિસ્તૃત ટિપ્પણ મૂકી આ વિષયને અત્યંત નિમ્ન કર્યો છે. છેવટે નય-પ્રમાણનો સુમેળ-સમન્વય સાધવાની ભલામણ કરી છે.
પછી ત્રીજા પ્રકરણમાં દ્રવ્યાર્થિક નય અને પર્યાયાર્થિક નયના ભેદને વિષય ચર્ચા છે. તેમાં દ્રવ્યાર્થિક નયના દશ ભેદનું પરિભ્રકુટ વિવરણ કરી, પર્યાયાર્થિક નયનું વ્યાખ્યાન કર્યું છે. તે અંગે પર્યાયના બે પ્રકાર–સહભાવી પર્યાય અને કમભાવી પર્યાયનો નિર્દેશ કરી, સહભાવો પર્યાય તે ગુણ અને કમભાવી પર્યાય તે પર્યાય એ સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. પછો સ્વભાવ દ્રવ્ય, સ્વભાવ ગુણ, વિભાવ દ્રવ્ય અને વિભાવ ગુણ એ વંડ કરીને પોય પણ ચાર પ્રકારના છે” એમ કહી જીવ અને પુગલના ચાર ચાર બંજન પચાય વિવરી બતાવ્યા છે. સાથે સાથે બાકીના દ્રવ્યને વ્યંજન પર્યાય ન હોય, અર્થ પર્યાય જ હોય એમ ટિપ્પણમાં સ્પષ્ટ કરી, પર્યાયાર્થિક નયના છ ભેદનું યુક્તિપૂર્વક કથન કર્યું . છે. અને દ્રવ્યાર્થિક નય કહ્યો, પર્યાયાર્થિક કહ્યો, તો ત્રીજો ગુણપ્રધાન ગુણાર્થિક નય કેમ ન કહ્યો? પર્યાય તે દ્રવ્ય
