Dravya Sangraha

Author(s): Niranjana Vora
Publisher: Antararashtriya Jain Vidya Adhyayan Kendra

Page 9

પણ બે અંતરાધિકાર છે. ઓગણચાળીસથી છેતાળીસમી ગાથા સુધીના પ્રથમ અંતરાધિકારમાં વ્યવહાર અને નિશ્ચયનય અનુસાર બંને પ્રકારના મોક્ષમાર્ગનું પ્રતિપાદન છે. સુડતાળીસથી સત્તાવન સુધીની ગાથાના બીજા અંતરાધિકારમાં ધ્યાન, ધ્યાનનું આલંબન, મંત્રજાપ, પાંચ પરમેષ્ઠીનું નિર્દેશન છે. ગ્રંથની અંતિમ - અઠ્ઠાવનમી ગાથામાં ગ્રંથના સમાપનનું સૂચન અને કર્તાની વિનમ્રતા સૂચિત થાય છે.
આ પ્રમાણે ગ્રંથકારે કેવળ અઠ્ઠાવનગાથાઓમાં જ જૈનદર્શનના અનેકવિધ સિદ્ધાન્તોનો સંક્ષેપમાં પણ સુણ પરિચય આપ્યો છે. તેથી જ દ્રવ્યસંગ્રહના ટીકાકાર બ્રહ્મદેવે તેની ગાથાઓને સૂત્ર અને તેના કર્તાને “ભગવાન” કહીને તેમની પ્રશસ્તિ કરી છે.
. લધુ દ્રવ્યસંગ્રહ અને બૃહદ્ દ્રવ્યસંગ્રહ : નેમિચંદ્ર મુનિએ “લઘુ દ્રવ્યસંગ્રહ અને બૃહદ્ દ્રવ્યસંગ્રહ' - એમ દ્રવ્યસંગ્રહોની રચના કરી છે. ટીકાકાર શ્રી બ્રહ્મદેવે પણ આ બંને દ્રવ્યસંગ્રહોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. જૈન સાહિત્યમાં આ પ્રકારના લઘુ અને બૃહદ્ ગ્રંથોની રચના કરવાની પરંપરા અન્યત્ર પણ જોવા મળે છે.
સામાન્ય રીતે એમ માનવામાં આવે છે કે લઘુ દ્રવ્યસંગ્રહમાં કેટલીક ગાથાઓ ઉમેરીને બૃહદ્ધવ્યસંગ્રહની રચના કરવામાં આવી છે. પરંતુ બંને ગ્રંથોની ગાથાઓનું પરીક્ષણ કરતા ખ્યાલ આવે છે કે બૃહદ્ દ્રવ્ય સંગ્રહ લઘુ દ્રવ્યસંગ્રહનું બૃહદ્ રૂપ નથી. લઘુ દ્રવ્યસંગ્રહની ૮,૯,૧૦,૧૧,૧૨ તથા ૧૪મી ગાથાઓ સિવાયની અન્ય ગાથાઓ બૃહદ્ દ્રવ્યસંગ્રહમાં મળતી નથી. બંને દ્રવ્યસંગ્રહની રચના સ્વતંત્રરૂપથી કરવામાં આવી છે, અને નિરૂપણની દષ્ટિએ પણ બંને ગ્રંથ ભિન્ન છે. બંનેના આરંભની મંગલાચરણની ગાથા તથા અંતિમ ગાથાઓ પણ વિભિન્ન છે.
બીજી મહત્ત્વની હકીકત એ છે કે લઘુ દ્રવ્યસંગ્રહમાં એનું નામ દ્રવ્યસંગ્રહ નહિ પણ “પત્ય-લકખણ-કરાઓ ગાહાઓ' (પદાર્થલક્ષણકારિણી ગાથા) આપવામાં આવ્યું છે. જોકે અંતના પુષિકાવાક્યમાં ‘લઘુ કાવ્યસંગ્રહ' નામનો ઉલ્લેખ છે. પણ બૃહદ્ દ્રવ્યસંગ્રહમાં “દવ્યસંગહમિણ- એમ સ્પષ્ટરૂપે દ્રવ્યસંગ્રહ' નામ આપ્યું છે.
નેમિચંદ્ર મુનિની કૃતિઓ : મુનિ નેમિચંદ્રને નામે બૃહદ્ દ્રવ્યસંગ્રહ અને લઘુ દ્રવ્યસંગ્રહ એ બે કૃતિઓ મળે છે.
દ્રવ્યસંગ્રહવિષયક ટીકાઓ: ૧. દ્રવ્યસંગ્રહ વિશે સંસ્કૃતમાં શ્રી બ્રહ્મદેવની ટીકા મળે છે, તે બહુ વિસ્તૃત કે સંક્ષિપ્ત નથી. ટીકાકારે પ્રત્યેક ગાથાના પદોનું સારરહસ્ય વિશદતાથી સમજાવ્યું છે. તે સાથે આચાર્ય કુન્દકુન્દ, સમન્તભદ્ર, પૂજ્યપાદ, અકલંક, ગુણભદ્ર, નેમિચન્દ્ર સિદ્ધાન્તાચકવર્તી, શુભચંદ્ર, યોગીન્દુદેવ અને વસુનંદિ સિદ્ધાન્તિદેવ વગેરે વિદ્વાનોના ગ્રંથોમાંથી અનેક ઉદ્ધરણો આપીને પોતાની બહુશ્રુતતાનો પરિચય પણ આપ્યો છે. ટીકાની ભાષા સરળ અને પ્રાસાદિક છે. બ્રહ્મદેવે આ ટીકાને ‘વૃત્તિ' નામે ઓળખાવી છે. બ્રહ્મદેવ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને અપભ્રંશના અભ્યાસી વિદ્વાન હતા અને