Dravya Sangraha

Author(s): Niranjana Vora
Publisher: Antararashtriya Jain Vidya Adhyayan Kendra

Page 7

પ્રાસ્તાવિક
- જૈનદર્શન અનુસાર વિધ્વ નિત્ય છે, તે ઈશ્વર દ્વારા નિર્મિત નથી, પણ જીવ, પુદ્ગલ, આકાશ, ધર્મ, અધર્મ અને કાળ - એ છ દ્રવ્યોમાંથી સર્જાયું છે. વિશ્વનાં ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપો આ દ્રવ્યોનાં સંઘટન - વિઘટનને કારણે જોવા મળે છે. તેમાંથી જીવ ચૈતન્ય ધરાવે છે, અને અન્ય પાંચં દ્રવ્યો ચૈતન્યરહિત હોવાને કારણે તેને અજીવ કહેવામાં આવે છે. એટલે સૃષ્ટિ મુખ્યત્વે જીવ અને અજીવ દ્રવ્યો દ્વારા રચાયેલી છે. ' * શ્રી નેમિચંદ્ર મુનિ દ્વારા રચિત પ્રસ્તુત ગ્રંથ દ્રવ્યસંગ્રહમાં જૈનદર્શન દ્વારા સ્વીકૃત છ દ્રવ્યોનું સૂત્રાત્મક નિરૂપાણ થયું છે. તેની સાથે પાંચ અસ્તિકાય, સાત તત્વો, નવ પદાર્થો, મોક્ષમાર્ગ, પાંચ પરમેષ્ઠી અને ધ્યાનનું સંક્ષેપમાં પ્રતિપાદન કર્યું છે. ગ્રંથારંભમાં જ છે દ્રવ્યોનું આલેખન હોવાથી ગ્રંથનું નામ 'વ્યસંગ્રહ રાખવામાં આવ્યું છે, પરંતુ જૈન તવદર્શન સંબંધિત અન્ય મહત્વનાં પાસાંઓનું પણ સૂત્રાત્મક આલેખન થયું છે.
સંથકાર: ગ્રંથની અંતિમ ગાથા દ્વારા પ્રસ્તુત ગ્રંથના કર્તા મુનિ નેમિચંદ્ર હોવાનું જાણી શકાય છે. જેને પરંપરામાં નેમચંદ્ર નામના અનેક વિદ્વાન થયા હોવાનું જાણવા મળે છે. ગોમટસાર, ત્રિલોકસાર, લબ્ધિસાર-ક્ષપણાસાર જેવા મહત્વના ગ્રંથોના રચયિતા નેમિચંદ્ર છે, તેમને “સિદ્ધાન્તચક્રવતી'ની પદવી આપવામાં આવી હતી. તેમનો સમય ઈ. ૯૭૦ લગભગ માનવામાં આવે છે. તેમના ઉપરોક્ત ગ્રંથો વિશે ઈ. ની ૧૬મી સદીમાં નેમિચંદ્ર નામના જ વિદ્વાને “જીવતત્વપ્રદીપિકા” નામની સંસ્કૃત ટીકા લખી છે.
વિદ્વાનોના મતાનુસાર દ્રવ્યસંગ્રહના કર્તા નેમિચંદ્ર ઉપરોકત બંને નેમિચંદ્રથી ભિન્ન છે.
ગોમટસાર વગેરે ગ્રંથોના કર્તા નેમિચંદ્ર પોતાને સિદ્ધાનાચક્રવતી' તરીકે ઓળખાવે છે, જ્યારે દ્રવ્યસંગ્રહકાર પોતાને તનુસૂત્રધાર' (અલ્પણ) કહે છે. દ્રવ્યસંગ્રહ પર ટીકા લખનાર શ્રી બ્રહ્મદેવે દ્રવ્યસંગ્રહકાર માટે સિદ્ધાનિદેવા' શબ્દનો વારંવાર ઉપયોગ કર્યો છે. આ બંને નેમિચંદ્રના ગ્રંથ પ્રતિપાદન, ગુરુપરંપરાનો ઉલ્લેખ જૈનદર્શનના સિદ્ધાન્ત સંબંધી માન્યતાઓ વગેરેમાં જણાતી ભિન્નતાઓ તથા સમયની દષ્ટિએ એકબીજાથી જુદા હોવાનું જણાય છે.
વસુનદિ સિદ્ધાન્તિદેવે પોતાની કૃતિ “ઉપાસકાધ્યયન (ગાથા ૫૪૩)માં પોતાના ગુરુ તરીકે નેમિચંદ્રનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ નેમિચંદ્ર નયનદિના શિષ્ય હોવાનું પણ જણાયું છે. આ નેમિચંદ્ર દ્રવ્યસંગ્રહના કર્તા હોવાનું માનવામાં આવે છે. વસુનન્ટિએ તેમને “સિદ્ધાનિદેવ' તરીકે ઓળખાવ્યા છે, તેમ દ્રવ્યસંગ્રહના સંસ્કૃત ટીકાકાર બ્રહ્મદેવે પાગ નેમિચંદ્રને સિદ્ધાન્તિદેવ તરીકે ઉલ્લેખિત કર્યા છે. અને વસુનદિની કેટલીક