________________
૧. પુદ્ગલ ૨. ધર્મ
૩. અધર્મ
૪. આકાશ
પ. કાળ
આ દ્રવ્યોમાંથી પુદ્ગલ રૂપોથી સહિત. તેથી તે મૂર્ત એટલે કે દૃશ્યમાન છે, પરંતુ અન્ય સર્વે અમૂર્ત છે.
પુદ્ગલ દ્રવ્ય (૧૬)
सो बंधो सुमो थूलो संठाणभेदतमछाया । उज्जोदादवसहिया पुग्गलदव्वस्स पज्जाया ।। १६ ।
शब्दः बन्धः सूक्ष्मः स्थूलः संस्थानभेदतमश्छायाः । उद्योतातपसहिताः पुद्गलद्रव्यस्य पर्यायः ।। १६ ।।
શબ્દ, બંધ, સૂક્ષ્મતા, સ્થૂલતા, આકાર, ભેદ, અંધકાર, છાયા, ઉદ્યોત અને આતપ એ સર્વ પુદ્ગલ દ્રવ્યના પર્યાય છે. ૧૬.
અહીં પુદ્ગલના સ્વરૂપ વિશે વિસ્તારથી નિરૂપણ કર્યું છે. શબ્દબંધ આદિ પુદ્ગલના પરિણામસ્વરૂપ છે, તેથી તે સર્વે પૌદ્ગલિક છે.
શબ્દના બે પ્રકાર છે : એક ભાષાત્મક અને બીજો અભાષાત્મક. ભાષાત્મક શબ્દના પણ બે પ્રકાર છે :
૧. અક્ષરરૂપ :
સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ, હિન્દી વગેરે પ્રચલિત ભાષાઓ, જે લોકવ્યવહાર માટે પ્રયોજાય છે તે અક્ષરાત્મક ભાષાઓ છે.
૨. અનક્ષરાત્મક :
ક્રીન્દ્રિય વગેરે તિર્યંચ જીવોની ભાષા તથા સર્વજ્ઞનો દિવ્ય ધ્વનિ - બંને અનક્ષરાત્મક ભાષા છે.
અભાષાત્મક શબ્દના પણ બે પ્રકાર છે.
૧૫
