Dravya Sangraha

Author(s): Niranjana Vora
Publisher: Antararashtriya Jain Vidya Adhyayan Kendra

Page 8

ગાથાઓની એમાણે જે રીતે વ્યાખ્યા કરી છે, તે ઉપરથી ખ્યાલ આવે છે કે વનદિના ગુર નેમિચંદ્રને જ તેઓ દ્રવ્યસંગ્રહના કર્તા તરીકે સ્વીકારે છે. - નયનદિ, નેમિચંદ્ર તથા : વસુનન્ટિ - એ ત્રણેની ગુરુશિષ્ય પરંપરા સિદ્ધાનિંદવની પદવીથી વિભૂષિત છે.
નયનદિ સિદ્ધાન્તિદેવના શિષ્ય અને વસુનદિ બ્રિાન્તિદેવના ગુરુ નેમિચંદ્ર આ . દ્રવ્યસંગ્રહના કર્તા હોવાનું માનવામાં આવે છે.
સમય: નેમિચંદ્રના ગુરુ નયનન્દિએ “સુદંસણચરિલ' નામનો ગ્રંથ સં ૧૧૦ માં પૂર્ણ કર્યો હોવાનો ઉલ્લેખ છે. એટલે સંવત ૧૧૦૦માં હયાત હોવાનું માની શકાય. તેને આધારે નેમિચંદ્રનો સમય સં. ૧૧૨૫ની આસપાસનો કે બારમી સદીના પૂર્વાર્ધનો માની શકાય. .
. સ્થાન : ટીકાકાર બ્રહ્મદેવના મતાનુસાર તે સમયના માળવામાં આવેલા આશ્રમ નામના નગરમાં નેમિચંદ્રએ પોતાના ગ્રંથોની રચના કરી હતી. દિગમ્બર સાહિત્યમાં આ
સ્થળનો વારંવાર ઉલ્લેખ આવે છે. તે સમયના સોમ નામના રાજરાણીના અનુરોધથી નેમિચંદ્રએ લધુ દ્રવ્યસંગ્રહ' અને 'બૃહદ્ દ્રવ્યસંગ્રહની રચના કરી હતી.
દ્રવ્યસંગ્રહની રચના પદ્ધતિ : દ્રવ્યસંગ્રહમાં કુલ ૫૮ ગાથાઓ છે. તેની ભાષા પ્રાકૃત છે. ગ્રંથકારે આ ગાથાઓનું વિષય અનુસાર વિભિન્ન અધિકારોમાં વિભાજન કર્યું નથી, પણ દ્રવ્યસંગ્રહના ટીકાકાર બ્રહ્મદેવે એમાં ત્રણ અધિકાર અને ત્રણે અધિકારોની અંતર્ગત આંઠ અત્તરાધિકાર સૂચવ્યા છે.
પ્રથમ અધિકારમાં કુલ ૨૭ ગાથાઓ છે અને તેને પદ્રવ્ય - પંચાસ્તિકાય - પ્રતિપાદક નામ આપ્યું છે. તેમાં ત્રણ અંતરાધિકાર છે. પ્રથમ અંતરાધિકારની ચૌદ ગાથાઓમાં જીવદ્રવ્યનું નિરૂપણ છે. પ્રથમ ગાથામાં મંગલાચરણ તથા ઋષભ જિનેન્દ્ર દ્વારા પ્રતિપાદિત જીવ - અજીવ એ બે મૂળ દ્રવ્યોનો નામનિર્દેશ છે. બીજી ગાથામાં જીવદ્રવ્યનું ચેતનવ, ઉપયોગમયતા, અમૂર્તતા, કર્તૃત્વ, સ્વદેહપરિણામત્વ, ભોસ્તૃત્વ, સંસારિતા, સિદ્ધત્વ અને સ્વભાવગત. ઊર્ધ્વગમનનાં લક્ષણોનું નિરૂપણ છે. ત્રણથી ચૌદ ગાથાઓમાં જીવનાં આ લક્ષણોનો પરિચય આપ્યો છે. બીજા અંતરાધિકારની આઠ ગાથાઓમાં પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ - એ પાંચ અજીવ દ્રવ્યોનું વર્ણન છે. ત્રીજા અંતરાધિકારમાં પાંચ ગાથાઓ છે. તેમાં પાંચ અજીવ દ્રવ્યોના અસ્તિકાય
સ્વરૂપનું કથન છે. - દ્વિતીય અધિકારનું નામ “સપ્ત તત્ત્વ-નવ પદાર્થ પ્રતિપાદક છે. તેમાં ૧૧ ગાથાઓ અને બે અંતરાધિકાર છે. પ્રથમ અંતરાધિકારમાં અઠાવીસથી સડત્રીસમી ગાથા સુધી જીવ, અજીવ, આસવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ એ સાત તત્ત્વનું સ્વરુપકથન છે.
બીજા અધિકારમાં આડત્રીસમી ગાથામાં ઉપરોક્ત સાત તત્ત્વોમાં પુણ્ય અને પાપ - એ બે તત્ત્વોને ઉમેરીને - મોક્ષમાર્ગમાં કુલ નવ તત્વો હોવાનું જણાવ્યું છે અને પુણ્ય - પાપના સ્વરૂપનો નિર્દેશ કર્યો છે.
ત્રીજા અધિકારમાં વીસ ગાથાઓ છે - તેનું નામ “મોક્ષમાર્ગપ્રતિપાદક' છે, તેમાં