________________
પંચેન્દ્રિય સિવાયના અન્ય સર્વે જીવો અમનસ્ક હોય છે. એકેન્દ્રિય જીવના પણ બાદર અને સૂક્ષ્મ એવા બે ભાગ પડે છે.
આ પ્રમાણે પંચેન્દ્રિયના બે, એકેન્દ્રિયના બે અને વિકલત્રય (કીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય) ત્રણ છે - એમ કુલ સાત ભેદ થયા.
આ સાત પ્રકારના જીવ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એમ બે પ્રકારના હોય છે. તેથી સર્વ જીવોના ચૌદ (૧૪) ભેદ નિષ્પન્ન થાય છે. તેને જ જીવસમાસ કહે છે. કારણ આ સમગ્ર જીવસમુદાય આ ચૌદ વિભાગોમાં જ વિભાજિત છે.
ઉભય નયથી સંસારી જીવનું સ્વરૂપ (૧૩)
मग्गण-गुणठाणेहिं य चउदसहिं हवंति तह असुद्धणया। विष्णेया संसारी सब्वे सुद्धा दु सुद्धणया ॥ १३ ॥ मार्गणागुणस्थानैः चतुर्दशभिः भवन्ति तथा अशुद्धनयात् । વિદ્દો : સંસાઃ સર્વે રાઃ હજુ સુનવત્ II ૨૨
અશુદ્ધ નયની અપેક્ષાએ ચૌદ માર્ગણા, ચૌદ ગુણસ્થાન અને ચૌદ જીવ સમાસોને કારણે (દ્વારા) જીવ સંસારી છે. અને શુદ્ધ નયની દષ્ટિએ સર્વ જીવ શુદ્ધ જ છે, એમ જાણવું જોઈએ. ૧૩. '
ગાથા ૧૨માં જે પ્રમાણે ચૌદ જીવસમાસોની અપેક્ષાએ સંસારી જીવોનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, તે પ્રમાણે આ ગાથામાં ૧૪ માર્ગણાઓ અને ૧૪ ગુણસ્થાનકોની અપેક્ષાએ, અલબત્ત, અશુદ્ધ નયની દષ્ટિથી તેની સંભાવનાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. યથાર્થ રીતે તો સર્વ સંસારી જીવો શુદ્ધ સ્વરૂપની દષ્ટિએ જીવસમાસાદિના વ્યપદેશથી રહિત છે અને માત્ર એક જ્ઞાયક - ચેતનસ્વભાવથી યુક્ત છે. ૧૪ માર્ગણાઓ અને ૧૪ ગુણસ્થાનો આ પ્રમાણે છે :
૧૪ માર્ગણા : ગતિ, ઈન્દ્રિય, કાય, યોગ, વેદ, કષાય, જ્ઞાન, સંયમ, દર્શન, વેશ્યા, ભવ્યત્વ, સમ્યકત્વ, સંજ્ઞા, અને આહાર.
