________________
લોકાકાશના એક એક પ્રદેશ ઉપર એક એક કાલાણુ રત્નોના રાશિના સમાન (પૃથક્, પૃથક્) સ્થિત છે. આ કાલદ્રવ્ય અસંખ્યાત છે. (૨૨)
લોકાકાશના એક એક પ્રદેશ ઉપર એક એક કાલાણુ સ્થિત છે. રત્નોના ઢગલામાં રહેલા પ્રત્યેક રત્નનું પોતાનું અલગ અસ્તિત્વ હોય છે, તેમ આ દરેક કાલાણુ અલગ અલગ હોય છે. તેની સંખ્યા લોકાકાશના પ્રદેશ જેટલી અર્થાત્ અસંખ્યાત છે, તે સંખ્યાત કે અનંત નથી.
તેનું કારણ એ છે કે અનંત જીવ અને અનંત પુદ્ગલ ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવના હોવા છ્તાં અસંખ્યાત પ્રદેશી લોકાકાશમાં સ્થિત છે. ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્ય પણ તલમાં રહેલા તેલની જેમ લોકાકાશમાં જ વ્યાપ્ત છે. તેથી આ સર્વ દ્રવ્યના પરિણમનમાં સહાયરૂપ બનનાર કાલાણુને અસંખ્યાત માનવું જ ઉચિત છે.
લોકાકાશની બહાર વિદ્યમાન અનંત આકાશના પરિણમનમાં લોકાકાશમાં સ્થિત કાલાણુઓ જ સહાયક બને છે. કારણ કે આકાશ અખંડ દ્રવ્ય છે. અને તેનું (કાળદ્રવ્યનું) નિયામક આકાશનું અખંડત્વ જ છે. જેવી રીતે એક લાંબા તારના એક ભાગમાં કંપન થાય તો તે કેવળ સમગ્ર તારમાં ફેલાઈ જાય છે. આ મૂર્ત દ્રવ્યનું સ્થૂળ દૃષ્ટાન્ત છે. આકાશ દ્રવ્ય તો અમૂર્ત છે. તેથી તેમાં એક સ્થળે પરિણમન થતા સર્વત્ર પરિણમન થવાની સંભાવના છે. અને તે સમસ્ત પરિણમનોમાં એક જ કાલાણુ દ્રવ્યનું સહકારી હોવું સર્વથા ઉચિત છે.
દ્રવ્ય અને અસ્તિકાયનો ભેદ (૨૩)
एवं छन्भेयमिदं जीवाजीवप्पभेददो दव्वं ।
उत्तं कालवित्तं णादव्वा पंच अत्थिकाया य ।। २३ ॥
एवं षड्भेदं इदं जीवाजीवप्रभेदतः द्रव्यम् ।
उक्तं कालवियुक्तं ज्ञातव्याः पञ्च अस्तिकायाः तु ।। २३ ॥
આ પ્રમાણે જીવાજીવના પ્રભેદથી દ્રવ્યના છ પ્રકાર કહેવાયા છે. તેમાંથી
२२
