________________
વ્યવહારદષ્ટિએ કાલ છે. વર્તમાનરૂપ - સૂક્ષ્મ પરિણમન રૂપે નિશ્ચયકાળ છે. ૨૧. કાળદ્રવ્યના બે પ્રકાર છે : એક વ્યવહારકાળ અને બીજો પર્યાયકાળ.
જે સમય કલાક, દિવસ, માસ, વર્ષ આદિરૂપ છે અને દ્રવ્યના પરિવર્તનમાં સહાયરૂપ છે તે વ્યવહારદષ્ટિએ કાળ છે. દ્રવ્યમાં નવીનતા-જીર્ણતા” એ રૂપપરિવર્તન છે. ગોદોહ, પાક આદિ કિયા છે.
જયેષ્ઠત્વ, કનિષ્ઠત્વરૂપ, પરત્વાપરત્વ દ્વારા જાણી શકાય છે, તે સર્વ વ્યવહારકાળ છે.
સ્વયં ઉપાદાનરૂપે પરિણમતા પદાર્થોને પરિણમનક્રિયામાં જે સહકારી થાય છે, તે “વર્તના” છે. આ રીતે સહકારી બનનાર દ્રવ્ય નિશ્ચયકાળ છે. તે પદાર્થોના પરિણમનમાં એવી રીતે સહકારી બને છે, જેવી રીતે કુંભારના ચાકની નીચેની શિલા ચાકના પરિણમનમાં સહકારી બને છે. અથવા જેવી રીતે શીતકાળના અધ્યયનમાં અધ્યેતાને માટે અગ્નિ સહાયક બને છે.
જેવી રીતે ગતિ, સ્થિતિ અને અવગાહનમાં નિમિત્તરૂપ કમશ: ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ છે, તેમ સર્વ દ્રવ્યોને પરિણમન થવામાં વર્તના કારણરૂપ છે.
નિશ્ચય નય પ્રમાણે કાલ આગુરૂપ છે, સ્કંધ જેવું સમૂહાત્મક અથવા આકાશ કે ધર્મ - અધર્મ જેવું અખંડ દ્રવ્ય નથી, ખંડ - ખંડ અણુરૂપ છે. રેતીના કણોની જેમ સ્વત્વ ગુમાવ્યા સિવાય સાથે રહી શકે છે.
કાલદ્રવ્યની સંખ્યા (૨)
लोयायासपदेसे एक्केक्के जे ठिया हु एक्किक्का। रयणाणं रासीमिव ते कालाणु असंखदव्वाणि ।। २२ ।। लोकाकाशप्रदेशे एकैकस्मिन् ये स्थिताः हि एकैकाः । रत्नानां राशिः इव ते कालाणव: असंख्यद्रव्याणि ।। २२ ।।
૨૧
