Atmsiddhi Mahabhashya Part 03

Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda

Page 71

ગાથા-૯૯
ઉપોદ્દાત – મોક્ષના ઉપાયની ચર્ચા કરતા સિદ્વિકારે આ ગાથામાં કાર્ય-કારણના સિદ્ધાંતની સ્થાપના કરી છે. તાત્પર્ય એ છે કે “જે જે કારણથી કાર્ય નીપજે, તે તે કારણનો લય કરે કાર્યનો અંત'. ટૂંકમાં આ ગાથામાં કારણના સભાવે કાર્યનો સદ્ભાવ અને કારણના અભાવમાં કાર્યનો અભાવ, આ દાર્શનિક સિદ્ધાંતનું અવલંબન કરી બંધના કારણોને ટટોળ્યા છે. આ કારણોની હાજરીથી કર્મબંધ થતા રહે છે. જ્યારે બંધના કારણોનું છેદન થાય અથવા આત્મા સ્વયં તે કારણોનો છેદક બને, ત્યારે મોક્ષમાર્ગ મળી જતાં સાંસારિક અવસ્થાનો અંત થાય છે અને જીવની મુક્ત દશા પ્રગટ થાય છે. કવિરાજે મોક્ષના ઉપાય તરીકે બંધના કારણોનું છેદન કરવાની પ્રેરણા આપી છે. આ ગાથામાં ઉપર્યુક્ત કથનને સ્પષ્ટ કર્યું છે અને કહ્યું છે કે –
જે જે કારણ બંધના, તેહ બંધનો પંથ, તે કારણ છેદક દશા, મોક્ષપંથ ભવ અંત I ૯૯ II
ગાથાના આરંભમાં બંધના કારણોની ચર્ચા છે. આ કારણો નિશ્ચિત કારણો છે, તેવું ગાથાનું સ્પષ્ટ મંતવ્ય છે. કર્મશાસ્ત્રો પણ આ વાતની પૂરી સાક્ષી આપે છે. જીવાત્મા આદિકાળથી કર્મ સાથે જોડાયેલો છે. હજુ તેને આત્મસંજ્ઞા મળી નથી પરંતુ જીવસંજ્ઞા મળી છે. જીવ અને આત્મા એક હોવા છતાં કર્મદશામાં રહીને કર્મપ્રભાવથી પ્રભાવિત થઈ બધી ક્રિયા કરતો હોય, ત્યારે તે જીવની અવસ્થામાં છે. જીવદ્રવ્યમાં પણ મૂળભૂત શક્તિ ચૈતન્યની છે. ચૈતન્ય તે આત્મશક્તિ છે પરંતુ વર્તમાન જીવદ્રવ્યના શુદ્ધ ગુણોની પરિણતિ થતી નથી કારણ કે ઉદયમાન કર્મો પણ પોતાના પરિણામ ઉત્પન્ન કરે છે. એક સાથે બે વિરોધિ પરિણતિ પ્રાયઃ અસ્તિત્વ ધરાવતી નથી. પ્રાકૃતિક વ્યવસ્થા એવી છે કે આંશિક જ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય, તો તેના કારણે સહજનિત પરિણામોમાં પણ - પરિવર્તન થાય છે. આંશિક સ્વભાવનો પ્રકાશ આત્મદ્રવ્યના અસ્તિત્વની સાક્ષી આપે છે. ઉદયમાન કર્મો ભલે ગમે તે પ્રમાણમાં ઉદિત હોય, છતાં આત્માનું સર્વાશ આવરણ કરતા નથી. આ છે બીજરૂપ ચેતનતત્ત્વની પ્રબળતા. આ આખો ક્રમ પ્રાકૃતિક રીતે ક્રિયાશીલ હોય છે. આટલા વિવરણથી સ્પષ્ટ થયું કે જીવાત્માની બંધદશામાં પણ તેના કર્મભાવ અને જ્ઞાનભાવ આ બંને ભાવ અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા.
જે જે કારણ બંધના – કર્મભાવના જે પરિણામો છે, તેમાં મોહ અર્થાત્ મોહનીય કર્મનું પરિણામ અને વીર્યંતરાયકર્મનો ક્ષયોપશમ મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. મોહ મૂળભૂત કારણ બની બાકીના કર્મોને પણ બંધમય સ્થિતિમાં લાવવા માટે મુખ્ય નિમિત્ત બને છે. બંધના કારણોની એક પ્રકારે સૂક્ષ્મ જાળ રચાય છે. કર્મબંધના તાણાવાણા તૈયાર થાય છે. જેને પરિભાષામાં આ બધા બંધના કારણોને આશ્રવ સંજ્ઞા આપી છે. જેમ વૃક્ષ પોતાનો રસ જરતો રાખે છે અને ડાળીએ ડાળીએ, પાંદડે પાંદડે અને દરેક ફળમાં આ રસ પહોંચાડે છે, રસના આધારે ફળનું નિર્માણ થાય
જ
પર