Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથા-૧૩૯
ઉપોદ્દાત – પ્રસ્તુત ગાથામાં મોહના બે પ્રકાર પ્રસ્તુત કર્યા છે. સામાન્ય રીતે શાસ્ત્રોમાં ક્ષય અને ઉપશમ એવા બે ભાવ સુપ્રસિદ્ધ છે. આ ગાથામાં પણ ક્ષય અને પ્રશાંત, આ બે શબ્દો દ્વારા બંને ભાવનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. મોહનું નિરાકરણ બે રીતે થાય છે, તે સિદ્ધિકારે જણાવ્યું છે. ગાથામાં મુખ્યતયા મોહદશાને જ દોષ રૂપે ગ્રહણ કરી છે અને તેનો ક્ષય થતાં પ્રશાંતભાવ પ્રગટ થાય, તેમ બે પ્રકારે વિભાજન કર્યું છે. સિદ્ધિકારે મોહદશા ક્યારે ક્ષય પામે છે, તેના કારણોનો સ્પર્શ કર્યો નથી, તે જ રીતે મોહ પ્રશાંત કયારે થાય છે, તેનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો નથી પરંતુ મોહની આ બે સ્પષ્ટ પ્રગટ અવસ્થા છે, તેનું નિરાકરણ થયા પછી જે દશા ઉદ્દભવે છે, તે દશાને જ્ઞાનીનું લક્ષણ માન્યું છે અથવા જ્ઞાનીની તેવી દશા હોય છે, તેમ કહ્યું છે. જેમ પાણીનો મેલ દૂર થતાં પાણીની નિર્મળતા જોઈ શકાય છે, સોનામાંથી બધો મેલ નીકળી જતાં શુદ્ધ સોનું ચમકે છે, તે રીતે મોહરૂપી મેલ જવાથી જ્ઞાનીના નિર્મળ ભાવો પ્રગટ થાય છે. ખરૂં પૂછો તો તેમના અંતરમાં નિર્મળ ભાવો પ્રગટ થવાથી જ તે જ્ઞાની બને છે. આમ ગાથામાં જ્ઞાનીની શુદ્ધદશા અને તેના પ્રતિયોગી નિરોધક કારણ, બંનેનો ઉલ્લેખ કરીને સુપાત્ર સાધકના લક્ષણો આગળ વધાર્યા છે. ગાથાના શબ્દો આ પ્રમાણે છે –
મોહભાવ ક્ષય હોય જ્યાં, અથવા હોય પ્રશાંત;
| તે કહીએ જ્ઞાનીદશા, બાકી કહીએ ભ્રાંતા ૧૩૯I નિર્મોહભાવ અને જ્ઞાનનો સંબંધ : સિદ્ધિકારે પ્રથમ પદમાં મોહભાવ ક્ષય હોય જ્યાં આ પ્રમાણે કહીને એક પ્રશ્ન અધૂરો મૂકયો છે. આ મોહભાવ ક્યાં અને કેવી રીતે ક્ષય પામ્યો છે તેનું કથન કર્યું નથી. જ્યાં એટલે જે પાત્રમાં મોહનો ક્ષય થયો છે પરંતુ ત્યાં મોહનો ક્ષય કેવી રીતે થયો છે, તેનો પ્રત્યુત્તર સાધનાનું એક રહસ્ય પ્રગટ કરે છે.
મોહભાવ સ્વતઃ ક્ષય પામે છે? કાલક્રમમાં મોહને ક્ષય થવાનો કોઈ નિર્ધારિત સમય છે કે જીવનો પુરુષાર્થ છે? જ્યાં મોહનો ક્ષય થાય છે ત્યાં પૂર્વમાં કઈ કઈ ભૂમિકા છે ઈત્યાદિ પ્રશ્નો આ ઉલ્લેખ સાથે સંબંધ ધરાવે છે.
સહુ પ્રથમ જીવ મૂઢ અને અત્યંત અલ્પવિકસિત દશામાં હતો, ત્યારપછી મોહદશાનો હાસ થતાં જીવ ઉપર ઊઠયો છે, તેના કારણોમાં પ્રથમ તો અકામનિર્જરાનો ઉલ્લેખ છે. ખરું પૂછો તો પ્રારંભમાં જે અકામનિર્જરા થઈ છે, તે જ કામની છે.
જીવ જ્યારે ક્રમશઃ ઉત્ક્રાંતિના ક્રમમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે જીવના સ્વભાવ પરિણામો અને મોહજનિત પરિણામો, બંનેનો એક પ્રકારે સંઘર્ષ ચાલે છે. તેમાં સ્વાભાવિક પરિણામો સાથે પુણ્યયોગ જોડાતાં જીવ અપૂર્વ ઉત્થાન કરે છે. બેઈન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય સુધીના ભાવો ખીલે છે. અહીં ઉત્ક્રાંતિ ક્રમમાં જેમ જીવની શકિત અને જ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ થાય છે, તે રીતે મોહની પણ વૃદ્ધિ થાય છે, વાસનાની પ્રબળતા પણ વધે છે કારણ કે મૂઢદશામાં જીવની જે વિકારી અવસ્થા હતી,
ht
sી છે
. (૩
)
