Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
વિલય પામે છે. ચૈતન્યપિંડની નિષેધ શક્તિ પ્રબળ હોવાથી આત્માના અધ્યાત્મક્ષેત્રમાં કોઈપણ વિટંબના ઊભી થઈ શકતી નથી.
અહીં ગાથામાં જે ચેતનારૂપ'ની વ્યાખ્યા કરી છે, તે ચૈતન્યપિંડ પ્રગટ થતાં અર્થાત્ દૃષ્ટિગોચર થતાં મનોયોગ ઈત્યાદિ યોગ અને ઉપયોગ બાહ્ય દ્રવ્યો સાથે જોડાયેલા હતા, તેનો સંબંધ વિચ્છેદ થતાં હવે જીવાત્મા સ્વસત્તાની પ્રાપ્તિ થવાથી આનંદ વિભોર બની જાય છે. ચેતનારૂપ તે હકીકતમાં સ્વસ્વરૂપ જ છે. જો કે સ્વરૂપ શબ્દમાં પણ ‘સ્વ’ સમાવિષ્ટ જ છે, તેથી ચેતનારૂપ તે પોતાનું રૂપ છે. ચેતનારૂપ ભાસ્યું છે, તેનો અર્થ છે કે, પોતાનું રૂપ જ ભાસ્યું છે. દર્પણમાં જેમ મુખનો પ્રતિભાસ થાય છે, તે કોઈ અન્યનું મુખ નથી પરંતુ પોતાનું જ મુખ છે. દર્પણમાં ઊઠતું પ્રતિબિંબ અને વાસ્તવિક મુખનું બિંબ બંને એક હોવા છતાં દ્વિધા દેખાય છે, તેમ જ્ઞાનરૂપ દર્પણમાં ચેતનારૂપ સ્વબિંબનું જ પ્રતિબિંબ છે. દ્વિધાભાવ છે, તે જ્ઞાનશક્તિની જ લીલા છે. કહેવાનું તાત્પર્ય છે કે જીવાત્મામાં જેમ અનંત જ્ઞાનશક્તિ છે તેમ અનંત ક્રિયાત્મકશક્તિ પણ સંચિત છે પરંતુ તે અક્રિયભાવે સંચિતભાવે રહીને આત્માનું અસ્તિત્વ જાળવી રાખે છે. આ છે ચૈતન્યપિંડ.
(૫) અજર-અમર સ્થિતિ ‘જર' અને ‘મર' તે પૌદ્ગલિક શક્તિના આધારે પ્રગટ થયેલા શબ્દો છે. ‘જર'નો અર્થ જીર્ણ અર્થાત્ તેમાં ઝરવાની કે ખરવાની ક્રિયા થાય છે. પરોક્ષભાવે જર’નો અર્થ જન્મ પણ થાય છે. જ્યારે ઝરવાની સ્થિતિ પૂર્ણ થાય, ત્યારે ‘મર’ની સ્થિતિ આવે છે અર્થાત્ મૃત્યુ આવે છે. આ રીતે જન્મ ધારણ કરવો, ઝરવું અને મૃત્યુ થવું, આ ત્રણે ક્રિયા નિરંતર ચાલુ રહે છે. ચેતનાયુક્ત દેહધારી જીવો અને જડ પદાર્થોમાં પણ આ ત્રણે ક્રિયાનો પ્રવાહ નિહાળી શકાય છે. કુંભારે ઘડો બનાવ્યો, ઘડાનો જન્મ થયો પરંતુ ઉદ્ભૂત થયેલો ઘડો કાયમ એક રૂપે રહેતો નથી. તેના પરમાણુ ઝરવા લાગે છે અને તે પૂર્ણ ઝરતાં ઝરતાં ફૂટી જાય છે. ગૃહસ્થે ઘરનું નિર્માણ કર્યું, બીજી જ ક્ષણે તેમાં પરિવર્તન પામવાનું શરૂ થાય છે અર્થાત્ જીર્ણ થવાનો પ્રારંભ થઈ જાય છે અને અંતે નાશ પામે છે. જીર્ણ થવાની ક્રિયામાં સ્કંધોના બંધનના આધારે તીવ્રતા કે મંદતા ઈત્યાદિ ક્રિયાઓમાં ઘણું વૈભિન્ય જોવા મળે છે. સૂકાયેલું પાંદડું થોડા દિવસમાં નષ્ટ થઈ જાય છે. જ્યારે એક હીરો હજારો વર્ષની સ્થિતિ લઈને આવે છે અને અંતે તે પણ નાશ પામે છે. જડ–ચેતન બધા દ્રવ્યોમાં એક સ્થિતિનું નિર્માણ હોય છે, તે કાલદ્રવ્યનો પ્રભાવ છે. આ ‘જર’– ‘મર' ની સ્થિતિ ભૌતિક–રૂપી દ્રવ્યના આધારે છે. અરૂપી એવો આત્મા જીર્ણ પણ થતો નથી અને મરતો પણ નથી.
-
ન ખાયતે પ્રિયતે વા વિપશ્ચિત । ભગવદ્ગીતા પોકારીને કહે છે કે આ આત્મા છે, તે વિપશ્ચિદ્ છે અર્થાત્ જ્ઞાનગંભીર છે, તે જન્મતો પણ નથી કે મરતો નથી. આપણા સિદ્ધિકારે પણ આત્માને અજર, અમર અને અવિનાશી કહ્યો છે.
અજર અને અમર કહેવામાં જીવાત્મા જરા અને મૃત્યુથી પરે છે, તેવો સુપ્રસિદ્ધ બોધ આ ગાથામાં પણ પ્રગટ થયો છે. જરા અર્થાત્ જીર્ણ થવું, તેમાં દેહધારીની જરા અવસ્થા કર્મ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. પુદ્ગલપરિવર્તન તે પુદ્ગલનો સ્વભાવ છે. દેહમાં બંધાયેલા સ્કંધો કાલક્રમમાં
(280)
