Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
જ્ઞાન રૂપ વિકલ્પથી શાંત થાય છે અને વિકલ્પ રહિત સામાન્ય ઉપયોગમાં સ્થિર થવાથી નિર્વિકલ્પ અવસ્થા અનુભવમાં આવે છે.
વિકલ્પ બે પ્રકારનો કહ્યો છે. મોહનીયકર્મના ઉદયરૂપ વિકલ્પ, તે મોહાત્મક વિકલ્પ છે, જ્યારે બીજો જ્ઞાનાત્મક વિકલ્પ છે, જે જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષયોપશમથી વિશેષ જ્ઞાન રૂપે અસ્તિત્વમાં આવે છે. પ્રથમ વિકલ્પ શાંત થાય છે, જ્યારે બીજો વિકલ્પ ઉપેક્ષિત થાય છે પરંતુ તેનું અસ્તિત્વ હોય છે કારણ કે જ્ઞાન એ જીવનો સ્વભાવ છે, તેને લય કરી શકાતો નથી, તેની ધારા બદલી શકાય છે. સંગ્રહનયના આધારે તેનું દર્શન ઉપયોગ તરફ અથવા નિરાકાર જ્ઞાન પર્યાય તરફ ઢળવું, વિકલાદેશથી પરાવર્ત થઈ સકલાદેશમાં પ્રવેશ કરવો, તે નિર્વિકલ્પ સમાધિનું પ્રથમ સોપાન છે. એમ લાગે છે કે અનંત સિદ્ધ ભગવંતો પણ કેવળજ્ઞાન રૂપ પર્યાય હોવા છતાં કેવળદર્શન રૂપ પર્યાયમાં રમણ કરતાં નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં સ્થિર થઈ ગયા છે. નિર્વિકલ્પ સમાધિ અથવા નિર્વિકલ્પ અવસ્થા એક બિંદુથી લઈને કેવળદર્શન સુધી પાંગરે છે. ઉત્તરોત્તર ગુણસ્થાનના ઉત્ક્રાંતિક્રમમાં આ નિર્વિકલ્પભાવ પ્રમાદદશાનો સંહાર કરી, સાક્ષાત્ આત્માનું અહિંસક રૂપ પ્રગટ કરી, ચૌદમા ગુણસ્થાને મહાસમાધિમાં પરિવ્યાપ્ત થઈ જાય છે. આ છે નિર્વિકલ્પ સમાધિનું સાદ્યંત વિવરણ.
જીવાત્મા નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં પહોંચવાથી ઊર્ધ્વતમ ભૂમિકામાં પુનઃ સ્વ પરિણામોનો પણ કર્તા–ભોકતા નથી, સિદ્ધિકા૨ે તે વાતનો ઈશારો પણ પરોક્ષભાવે કર્યા છે. ગાથામાં વ્યવહારથી કર્તા—ભોકતા કહ્યો છે. ખરેખર ! કરવાપણું કાંઈ રહેતું નથી. સ્વતઃ તેની ક્રિયાશીલતા ચાલુ રહે છે, એટલે ગાથામાં પણ સિદ્ધિકા૨ે નિજ પરિણામ' અને શુદ્ધ ચેતના' આ ભાવદ્રયમાં આંતરિક કર્તૃત્વનો ઉલ્લેખ કર્યા પછી પરોક્ષભાવે નિર્વિકલ્પ કહી પરિણામનું પણ કર્તૃત્ત્વ શેષ કરી નાંખ્યું છે. આ છે ગાથાનું ગૂઢ રહસ્ય.
આધ્યાત્મિક સંપૂટ આત્મસિદ્ધિનો પ્રવાહ મુખ્ય શિખર પર પહાંચી જવા પામ્યો છે. શિખર પર પહોંચ્યા પછીની હવા નિરાળી હોય છે, તેમ આ ગાથા પણ કલ્પાતીત ભાવોનું રસપાન કરાવે છે. અનંત આકાશમાં ઊડતું પક્ષી નિરાધાર દેખાય છે પરંતુ તેને અનંત આકાશનો આધાર મળ્યો છે. હવે તેને સ્થૂલ આધારની જરૂર નથી. આ રીતે કલ્પાતીત અવસ્થા, જેને નિર્વિકલ્પ કહેવામાં આવે છે, તે નિરાલંબ અવસ્થા છે. અહીં અધિકરણ અને આધેય એકાકાર થઈ ગયા છે. જ્ઞાનાત્મક આધેય જેને કર્તા કહો તો તે પરિણામી કર્તા છે અને અકર્તા કહો તો તેમાં કોઈ ક્રિયાની હીનતા આવતી નથી તેમાં સ્વતઃ કર્તૃત્વ ચાલુ રહે છે. આવો કર્તૃત્વ-અકર્તૃત્વ ભાવોથી ભિન્ન, સપ્તભંગીના ચતુર્થ ભંગ અવકતવ્યની સ્થિતિમાં તે સ્વયં અંતર્નિહિત થઈ, અનંતની યાત્રામાં અનંત આનંદ અનુભવી, જે ભાવને ભજે છે, તે પણ અકથ્ય એવા ભાવોનું ભાજન બની નિરંતર સ્વસ્વરૂપને ભજે છે. આ છે આ ગાથાનો કથનાતીત, વચનાતીત આધ્યાત્મિક સંપૂટ. કેટલાક ગ્રંથોમાં તેને શૂન્યસ્થિતિ કહી છે. હકીકતમાં બધા વિકારીભાવો શૂન્ય થઈ જવાથી આત્મા શૂન્ય સ્વરૂપ હોવા છતાં એકનું અવલંબન મૂકતો નથી. શૂન્યાતીત અવસ્થા શૂન્ય જેવી હોવા છતાં સર્વથા શૂન્ય નથી. સ્વોપલબ્ધિ એક એવી શૂન્ય અવસ્થા છે, જ્યાં બીજા
(૨૫૯)
