Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
પરિણામોથી ક્ષય પામે છે. તપ, સંવર કે ચારિત્ર જેવા સાધનાના તીવ્ર ઉપકરણોથી તે વિભાવ યથાયોગ્ય સમયે ક્રમશઃ ખરી પડે છે અર્થાત્ તેની નિર્જરા થાય છે.
વિભાવનો રહસ્યમય બોધ : આ ક્રિયાત્મક વિભાવ વિશિષ્ટ સાધના કે બીજા કોઈ તપોબળથી દૂર થાય છે, તે એક પક્ષ છે પરંતુ કેટલાક સાધકની એવી પણ સ્થિતિ હોય કે તે વિશેષ પ્રકારના ચારિત્ર કે તપશ્ચર્યાથી દૂર હોવા છતાં પોતાના જ્ઞાન પરિણામથી કે સમભાવથી ઉદયમાન વિભાવને વેદી તેની નિર્જરા કરે છે અને નવો બંધ ન પડે, તેવો સતત જ્ઞાનોપયોગ રાખી સાક્ષીભાવે રહી કર્મોનું વેદન કરી, કાલની પ્રતીક્ષા કરી તે વિભાવો જ્યાં સુધી ખરી ન પડે, ત્યાં સુધી તટસ્થભાવે સમભાવની સાધના કરે છે, તે બધા વિભાવો સ્વતઃ ટળી જાય, ત્યારે સ્વયં સ્વતઃ સહજ રીતે મુકત થઈ જાય છે. આ સાધનાને સહજ સાધના કહી શકાય પરંતુ તે ખ્યાલ રાખવાનો છે કે બધા વિભાવો એક ક્ષણમાં નાશ પામતા નથી, તે કાલક્રમે નાશ પામે છે.
માટે જ જ્ઞાન થતાં અનાદિનો વિભાવ ટળે, તેનું ઉચિત તાત્પર્ય સમજવા માટે પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. અત્યાર સુધી આપણે વિભાવ ટળે કે નાશ પામે, તેનું વિવેચન કર્યું છે પરંતુ હવે એ પણ જાણવું જરૂરી છે કે આ વિભાવ સ્વયં શું છે ? તેને વિભાવ શા માટે કહેવામાં આવે છે ? ‘વિભાવ' ના વિપક્ષમાં ‘સ્વભાવ’ શબ્દ છે. સ્વભાવના પ્રતિપક્ષી તરીકે પરભાવ શબ્દપ્રયોગ થઈ શકે છે અર્થાત્ પરભાવ અને વિભાવ એક જ કોટિમાં આવે છે અને સ્વભાવ તે જ્ઞાનકોટિમાં આવે છે.
ભારતીય કે આર્ય સંસ્કૃતિમાં અને ખાસ કરીને જૈનદર્શનમાં આત્મતત્ત્વની કે જીવદ્રવ્યની વિશેષ રૂપે સ્થાપના કરવામાં આવી છે. આ આત્મતત્ત્વ કોઈ દૂરનું તત્ત્વ નથી કે કોઈ વૈજ્ઞાનિક પ્રક્રિયાથી સાબિત કરવું પડે તેવું પણ તત્ત્વ નથી. સ્વયં મનુષ્યના દેહમાં કે પ્રાણ માત્રના શરીરમાં જે જ્ઞાનરૂપે કે ચેતના રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે, તે આત્મતત્ત્વ છે. તેને જીવસંજ્ઞા જેવું નામ આપવામાં આવ્યું છે. અહીં સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે કે આ ચેતન દ્રવ્યની જે પરિણતિ છે અથવા તેની ક્રિયાત્મક અવસ્થા છે અથવા તેમાંથી ઉદ્ભવતા અને લય પામતાં એવા જે કાંઈ તરંગો છે, તેમાં પ્રવર્તમાન સંકલ્પ–વિકલ્પરૂપ ચેતના અસ્તિત્વ ધરાવે છે, તે બધા પરિણામો કે વિકારો આત્મદ્રવ્યની સંપત્તિ છે પરંતુ મહાત્માઓએ જેનું દિગ્દર્શન કર્યું છે અને સંતોએ કે જ્ઞાનીજનોએ જેનું ક્કરણ કર્યું છે, તે પ્રમાણે આત્મદ્રવ્યની સમગ્ર ક્રિયા અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ભાવે આત્મદ્રવ્યની સાથે જોડાયેલી છે. તેમાંથી જે અનુકૂળ ક્રિયાકલાપ છે, તે શાંતિપ્રદ છે. તે પોતાની અને જગજ્જીવોના હિતની ઈચ્છા રાખે છે અને જીવને પાપકર્મથી બચાવે છે. તે બધી અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ સ્વભાવ છે, જ્યારે સ્વભાવથી વિપરીત વિકારી પરિણામો તે વિભાવ રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તે જીવની શાંતિનો નાશ કરે છે, એટલું જ નહીં તે પોતાનું તથા અન્ય જીવોનું અહિત કરનારી પ્રવૃત્તિ છે, તે જીવને પાપકર્મમાં પ્રવેશ કરાવે છે. જેમ ફળમાં પોતાનો મધુરો રસ હોય છે પણ તે ફળ સડી જતાં તેનો રસ વિકૃત થઈ જાય છે. જેમ દૂધમાં પોતાનો મધુર સ્વાદ છે પરંતુ દૂધ બગડી જતાં તેમાં વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે. લોખંડ જેવા કઠોર પદાર્થમાં પણ કાટ લાગે છે. આ બધા દૃષ્ટાંતોથી સમજી શકાય છે કે પદાર્થની પોતાની એક અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ છે, તે તેના મૂળગુણથી ભરપૂર છે, જ્યારે તેનો વિકાર તેનો પ્રતિકૂળ યોગ છે. આવા વિકારીયોગોને શાસ્ત્રકારે વિભાવ કહ્યો
(૨૦૦)
