Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
નથી. અસ્તુ. અહીં કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વ્યવહારિક દૃષ્ટિએ ગ્રંથોમાં જે સ્વ–પરદયાના ભેદ જણાવ્યા છે, તે પણ લક્ષમાં લેવા જેવા છે. સ્વદયાનો અર્થ છે આત્મગુણોનો વિકાસ કરવો. જીવ વિષયકષાયથી મુકત થાય, ત્યાર થયા પછી યોગની શુભપ્રવૃત્તિ સ્વાભાવિક રીતે સર્વ જીવો માટે કલ્યાણરૂપ હોય છે, ત્યાં સ્વદયાની ભાવાત્મક ઉપસ્થિતિ છે અને પરદયા પણ ત્યાં સહજ જોડાયેલી છે. દયાનો આ પ્રશ્ન ઘણો અટપટો હોવાથી તેનું સૂક્ષમભાવે વિવેચન કર્યું છે. સૈદ્ધાંતિક તાત્પર્ય એ છે કે દયા સર્વ રીતે કલ્યાણકારી છે અને વાસ્તવિક દયા તે આત્મોન્નતિનું લક્ષણ પણ છે. દયા એ સમ્યગૃષ્ટિ જીવનું પ્રધાન લક્ષણ છે.
આપણા સિદ્ધિકારે અહીં સર્વ પ્રથમ ‘દયા’ શબ્દનું કથન કર્યું છે. આ સાર્વભૌમ દયા છે, અહિંસાનું જે રૂ૫ છે, જે વાસ્તવિક દયા છે, જેમાં સ્વ–પર દયા બંનેનો સમાવેશ છે, તેવી શુદ્ધદયાની મુમુક્ષુના ભાવમાં ગણના કરવામાં આવી છે. જૈનદ્રુષ્ટિએ જે હિંસા કરતો નથી તે સાધક પણ દયાળુ ગણાય છે. આપણે દયાના બંને પક્ષ ઉપર વિચાર કરીએ.
કોઈ જીવો ઉપર ઉપકાર કરવો અથવા સેવાની પ્રવૃત્તિ કરવી, તે પણ દયા છે અને કોઈ જીવોની હિંસા ન કરવી, તે પણ દયા છે. આ રીતે દયાના બંને પક્ષમાં એક વિધિરૂપ છે, બીજો પક્ષ નિષેધરૂપ છે. આ બંને પક્ષ આદરણીય છે. સર્વ પ્રથમ આત્મામાં નિષેધાત્મક દયાનો ઉદ્દભવ થવો જોઈએ. કોઈ જીવની હિંસા ન થાય, તેને દુઃખ ન થાય તેનો ખ્યાલ રાખવો, તે મુખ્ય ભાવાત્મક ગુણ છે. દયાનું આ આત્યંતરરૂપ છે. આવો સંકલ્પ થયા પછી જીવની જે કાંઈ સંપત્તિ છે, તે સહેજે પરોપકારનું કારણ બને છે અને યથાસંભવ યથાશકિત દયાનું બીજું નેત્ર પણ ખૂલે
છે.
જે કોઈ સંતો, જ્ઞાનીજનો, અવતારી પુરુષો કે દેવાધિદેવ તીર્થકરો પણ જ્ઞાનમાં રમણ કરે, ત્યારપછી અનંત જીવોના કલ્યાણની પ્રવૃત્તિ કરે છે. જ્ઞાનનું આંતરિક દયામય સ્વરૂપ બાહ્ય કલ્યાણમય ગંગામાં પ્રવાહિત થાય છે, જેઓએ વ્યવહાર દ્રષ્ટિએ સ્વદયા–પરદયા અથવા વિધિરૂપ દયા અને નિષેધરૂપ દયા, તેવા ભેદ પ્રગટ કર્યા છે. તાત્વિક દ્રષ્ટિએ સ્વદયા–પરદયા જેવા શબ્દો એટલા અનુકૂળ નથી. નિષેધરૂપ દયા તે સ્વદયાનું અને વિધિરૂપ દયા તે પરદયાનું સ્વરૂપ ગણાય છે પરંતુ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે આ બંને દયા સાથે જ ચાલે છે. જે પરદયા સ્વદયાથી છૂટી પડે છે, તે હકીકતમાં દયાભાસ છે. તે દયાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ નથી. મુમુક્ષુના લક્ષણમાં જે દયાનો સ્વીકાર કર્યો છે, તે શુદ્ધ દયાની અભિવ્યકિત છે.
(૨) શાંતિ – આ ગાથામાં જે સાત આલંબન ગ્રહણ કર્યા છે, તેમાં બીજા નંબરમાં “શાંતિ’ પદ છે. જેનું વિવેચન ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક બંને રીતે જાણી લેવું જરૂરી છે. શાંતિનું નિર્મળ રૂપ મુમુક્ષુના ઘટમાં રમણ કરે છે. મુમુક્ષુનો આત્મા શાંતિથી જ શોભે છે. શાંતિ એ મુમુક્ષની દિવ્ય સંપત્તિ છે. જ્ઞાનદશામાં જ્યારે નિર્મોહભાવ આવે, ત્યારે શાંતિનો ઉદ્ભવ સ્પષ્ટરૂપે પ્રગટ થાય છે. વિકલ્પદશાનો હ્રાસ થાય, વિકારભાવો ઉપશમે અને વિચારો સ્થિર થાય, ત્યારે શાંતિ પ્રગટ થાય છે. શાંતિ એક પ્રકારની નિષ્ક્રિય અવસ્થા છે. ક્રિયાત્મકભાવોનું ઉપશમન જ શાંતિને અવકાશ આપે છે. મોહદશાથી અધ્યાત્મક્ષેત્રમાં પણ ક્રિયાત્મકભાવો ક્રિયમાણ હોય છે અને તેની પ્રતિક્રિયા દેહાદિ
