Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
તે સમકિત છે. જેમાં પરમાર્થ પ્રકાશિત થાય છે, તેવું દર્શન સમ્યગદર્શન છે. સમકિતરૂપી દર્પણમાં પરમ અર્થ રૂ૫ આત્મા પ્રતિબિંબિત થાય છે. સમકિતની બીજી બધી વ્યાખ્યાઓ દ્રવ્ય વ્યાખ્યા કે સ્થૂલ વ્યાખ્યા છે, જ્યારે પરમ અર્થને સંગ્રહ કરી શકે તે ભાવાત્મક સૂક્ષ્મ વ્યાખ્યા છે. અહીં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે સમકિતની સાચી વ્યાખ્યા પરમમૂલક છે. સમકિત એ એક એવું દૂરબીન છે કે જે બહુ દૂર દેખાતું હતું તેને હવે નજીકથી પ્રત્યક્ષ રૂપ કરી લે છે. આવું આત્મદર્શી સમકિત એ જ “પરમાર્થે સમકિત” છે.
સમગ્ર ગાથામાં નિજ સ્વભાવ અને નિજભાવ, આ એક જ તત્ત્વને સમજાવવા માટે દ્વિરુક્ત કથન કર્યું છે. પ્રકૃતિ જગતમાં કોઈપણ દ્રવ્ય પોતાના સ્વભાવથી વિરૂદ્ધ પર્યાય કે પરિણમન કરતું નથી. દરેક દ્રવ્યમાં પોતાના સ્વભાવ અનુસાર જ પરિણમન થાય છે. આવો સાર્વભૌમ સિદ્ધાંત હોવા છતાં આત્મદ્રવ્ય એક એવું દ્રવ્ય છે કે જે પોતાના સ્વભાવથી વિપરીત પરિણમન કરે છે અર્થાતુ વિભાવ ઊભો કરે છે, વિકાર પામે છે. આમ સ્વભાવની સાથે વિભાવનો ખેલ ચાલુ થાય છે આશ્ચર્યની વાત એ છે કે આત્મદ્રવ્ય વિભાવ પરિણમન સમયે સ્વયં સ્વયંને ભૂલી જાય છે, તે સ્વયંના અસ્તિત્વની પ્રતીતિ કરતો નથી. નાટયમંચ ઉપર રહેલો નટ પુરુષ હોવા છતાં તે સ્ત્રીના વેશમાં નાટક કરે, ત્યારે પોતે વિપરીત પરિણમન કરવા છતાં અર્થાત્ વિપરીત વેશભૂષા ધરવા છતાં હું નટ છું, હું પુરુષ છું તે વાત ભૂલી શકતો નથી. ખેલ પૂરો થાય એટલે પોતે મૂળ રૂપમાં પ્રગટ થાય છે પરંતુ આ આતમરામ રૂપી નટ વિભાવ પરિણમન કરતી વખતે સ્વયં હું કોણ છું તે ભૂલી જાય છે. વિભાવ આત્મા રૂપે જ પોતાની પ્રતીતિ કરે છે. આ છે મોટું આશ્ચર્ય. આ રીતે સ્વયંને ભૂલી જવો, તે છે મિથ્યાભાવ અર્થાત્ મિથ્યાત્વ.
સદ્ગુરુના ચરણમાં આવ્યા પછી આત્મદ્રવ્યમાં શુદ્ધ સ્વભાવનું આખ્યાન સાંભળ્યા પછી જાગરણ આવ્યું છે કે અહો ! અહો ! હું છું શુદ્ધ સ્વભાવ જ્ઞાનસ્વરૂપ જીવાત્મા, વિભાવ તે હું નથી, હું ફક્ત જ્ઞાનકુંજ છું. હવે નિજભાવનો ઉદય થતાં તેને અનુભવ શૈવા લાગ્યો છે કે સ્વભાવ નિરાળો, નિરંતર સ્થાયી આત્મદ્રવ્યનો અખંડ ગુણ છે. તેને આવી પ્રતીતિ પણ થઈ છે, આ સૂક્ષ્મ પરિવર્તન મિથ્યાત્વનો લય અને સમ્યગદર્શનનો ઉદ્ભવ સૂચવે છે. શાસ્ત્રકારે નિજ સ્વભાવ અને નિજભાવ એવા શબ્દ લખીને પ્રતીતિ કરાવી છે કે આત્મદ્રવ્ય એ એક એવું દ્રવ્ય હતું કે તેની સાથે વિકારી પરિણામો જોડાયા હતા અને આ વિકારી પરિણામ વસ્તુતઃ સાચા અર્થમાં આત્માના પરિણામ નથી. વિકાર જ સ્વયં વિકાર રૂપે પ્રગટ થઈ રહ્યો છે. વિકાર આત્માને વિકારી કરી શકતો નથી. કપડામાં રહેલો મેલ કદાચ કપડાને મેલ જેવું બનાવી શકે પરંતુ આત્મા સાથે જોડાયેલો વિકાર આત્માને વિકારી કરી શકતો નથી. આત્મદ્રવ્ય વિભાવ પરિણમન કરે છે તે વ્યવહાર દ્રષ્ટિએ કહેવામાં આવ્યું હતું. પરમાર્થે તો આત્મા આત્મા રૂપે અને વિભાવ વિભાવ રૂપે પરિણમે છે. એનામાં રહેલો મેલ સોના સાથે જોડાયેલો હોવા છતાં સોનું સોનું છે અને મેલ તે મેલ છે. તેને છૂટો પાડી શકાય છે. તે જ રીતે આત્મા તે આત્મા છે અને ઉદયભાવ રૂપી પરિણામો તે વિભાવ છે, તેને છૂટા પાડી શકાય છે. છૂટા પાડી શકાય છે તેવો નિર્ણય તે સમક્તિ છે અને છૂટા પાડવાની પ્રક્રિયા તે ચારિત્ર છે. છૂટા તો છે જ છતાં પણ નિરંતર અભ્યાસ કરી
(૧૬૮) -
