Book Title: Shishupal vadha Mahakavyam
Author(s): Gajanan Shastri Musalgavkar
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan

View full book text
Previous | Next

Page 179
________________ ९७ द्वितीयः सग तथा गुण ( शौर्यादि ) के द्वारा किसी ( सुकृत, कीर्ति पुरुषार्थादि ) प्रयोजन या पुरुष का जन्म केवल ( यज्ञदत्तादि ) नाममात्र की लक्ष्य की सिद्धि न करने वाले पूर्ति के लिये है ॥ ४७ ॥ प्रसङ्ग - पुरुषार्थहीनता के दोषों को व्यक्त करने के पश्चात् प्रस्तुत श्लोक में पुरुषार्थ के गुणों का वर्णन किया जाता है । एवमपौरुषं दूषयित्वा पौरुषं भूषयति तुङ्गत्वमितरा नाद्रौ नेदं सिन्धावगाधता । अलङ्घनीयताहेतुरुभयं तन्मनस्विनि ॥ ४८ ॥ तुङ्गत्वमिति ॥ अद्री पर्वते तुङ्गत्वम् । औन्नत्यमस्तीति शेषः । अस्तिर्भवन्तीपरोऽप्रयुज्यमानोऽप्यस्तीत्यादिभाष्यात् । भवन्तीति पूर्वाचार्याणां लटः संज्ञा । इतराऽगाधता नास्ति । सिन्धो समुद्रेऽगाधता गम्भीरताऽस्ति इदं तुङ्गत्वं नास्ति । मनस्विनि वीरे त्वलङ्घनीयता हेतु र लङ्घयत्व कारणं तदुभयं तुङ्गत्वमगाधता च । तस्मादद्रि सिन्धुभ्यामधिको मनस्वीति व्यतिरेकालङ्कारः ॥ ४८ ॥ अन्वयः -- भद्वौ तुङ्गत्वं इतरा न, सिन्धौ भगाधता, इदं न, मनस्विनि (तु) अलङ्घनीयता हेतुः तत् उभयम् ॥ ४८ ॥ हिन्दी अनुवाद - पर्वत में ऊँचाई है, अथाहपन ( अगाधता ) नहीं है, समुद्र में अगाधता है, पर ऊँचाई नहीं है, ( इसलिये ये दोनों ही लांघे जा सकते हैं ) परन्तु वीर पुरुष में गम्भीरता ( अगाधता ) है और आत्मगौरव से वह अत्यन्त उन्नत भी है, इस प्रकार इसमें ( तुंगत्व और गांभीर्य - - अगाधता ) भलङ्घनीयता के दोनों कारण उपस्थित हैं, प्रस्तुत श्लोक में व्यतिरेकालङ्कार है ॥ ४८ ॥ विशेष- उपर्युक्त श्लोक से बलराम जी कहते हैं कि मनस्वी ( वीर ) पुरुष उच्चता ( महत्ता = बढप्पन ) तथा गम्भीरता दोनों ही गुण होते हैं, ऐसी स्थिति में मनस्वी पुरुष का कोई अपमान करे और वह निष्क्रिय ( शान्त ) बैठा रहे, यह सर्वथा अनुचित है । इसलिए शिशुपाल से प्रताडित होकर हमें शान्त नहीं बैठे रहना चाहिए ॥ प्रसङ्ग — बलराम जी शान्त रहने के परिणाम को कहते हैं । सम्प्रति शत्रौ मार्दवमनर्था येत्याह तुल्येऽपराधे स्वर्भानुर्भानुमन्तं चिरेण यत् । हिमांशुमाशु ग्रसते तन्म्रदिम्नः स्फुटं फलम् ॥ ४९ ॥ तुल्ये इति ॥ स्वर्भानूराहुरपराधे तुल्येऽपि भानुमन्तं सूर्यं चिरेण ग्रसते, ७ शि० व०

Loading...

Page Navigation
1 ... 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231