Charitra Manorath Mala

Author(s): Mitranandsuri, Bhavyadarshanvijay
Publisher: Padmavijay Ganivar Jain Granthmala

Page 24

૨૩
चारित्रमनोरथमाला न तु पापं पापपोषकं च 'कइया कज्जे 'त्ति कदा प्रव्रज्यायां कदाचित् कार्ये प्रयोजने आपतित एव न तु कारणं विना (निष्कारणं), कारणं विना शब्दोच्चारणस्य निषिद्धत्वात् वयंति वचः 'वइस्सामि'त्ति वदिष्यामीति । उपदेशमालायामप्युक्तं - "महुरं निउणं थोवं, कज्जावडियं अगव्वियमतुच्छं। पुव्वं मइसंकलियं, भणंति जं धम्मसंजुत्तं ॥८०॥" अस्मिन् मनोरथेऽर्थापत्त्या प्रमाणातिरिक्तस्य कटुकस्य सावधस्य निर्हेतुकस्य वचनस्य निषेधः फलितः । एतादृशो निषिद्धवचनस्य वक्तारो भाषासमित्या भङ्गं कृत्वा जिनाज्ञाविराधनाया महादोषं महापापं च कुर्वन्तीति स्पष्टमेव । गाथाया उत्तरार्द्ध संक्षेपेण कथितं यत् 'कइये'त्ति कदा भिक्षाभ्रमणकाले 'बायालीसेसणादोसे 'त्ति त्रिविधाया एषणाया द्विचत्वारिंशद् दोषान् 'सोहिस्सामि'त्ति शोधयिष्यामि, तत्तद् दोषैः रहितां भिक्षां ग्रहिष्यामीत्यर्थः ।
મધુર, પાપરહિત અને જરૂર હોય ત્યારે જ બોલવા સ્વરૂપ ભાષાસમિતિ હું ક્યારે પાળીશ?
મુનિનું વચન કેવું હોય તે માટે શ્રમણભગવાન મહાવીરદેવના શિષ્ય અવધિજ્ઞાની શ્રીધર્મદાસગણી ઉપદેશમાળામાં જણાવે છે કે- મધુર, નિપુણ, અલ્પશબ્દો જેમાં હોય તેવું, જરૂર પડે તો જ, ગર્વરહિત- નમ્ર થઈને, તુચ્છ ન હોય તેવું, વિચાર ર્યા પછી (મતિ-બુદ્ધિથી સંકલન કરીને) અને ધર્મયુક્ત (અધર્મરહિત) વચન મુનિ બોલે.
અર્થાપત્તિથી આ મનોરથમાં-પ્રમાણથી અધિક, કડવું, પાપયુક્ત, કારણવગર, બોલવાનો નિષેધ જાણવો અને આવી ભાષા બોલે તો તે મુનિઓ ભાષાસમિતિનો ભંગ કરીને શ્રીજિનાજ્ઞાની વિરાધનાના મહાદોષ અને મહાપાપને કરે છે; તે સ્પષ્ટ સમજાય છે.
ભાષા સમિતિવાળો મુનિ ભાષાશુદ્ધિવાળો ગણાય. એ માટે કહ્યું છે કે - સુવિહિત સાધુનાં, વસતીશુદ્ધિ, વિહારશુદ્ધિ, સ્થાનશુદ્ધિ, ગમનશુદ્ધિ, ભાષાશુદ્ધિ, અને વિનયશુદ્ધિ-એમ છ લક્ષણો છે. (આવશ્યકનિયુક્તિ ૩જું વંદન અધ્યયન ગાથા ૧૧૪૮).
એષણા સમિતિના વિષયમાં જણાવે છે કે-ભિક્ષા-ગોચરી લેવા માટે નીકળે ત્યારે ત્રણ પ્રકારની એષણા (આહાર-પાણી, વસ્ત્ર-પાત્ર, વસતી) ના ૪૨