________________
પાશ્ચાત્ય મનોવિજ્ઞાનીઓ મનને જ સર્વેસર્વા માને, જ્યારે જૈનદાર્શનિકો માને છે કે મનથી આગળની વસ્તુ છે આત્મા. આત્મદર્શન જૈન સભ્યતા તથા સંસ્કૃતિની મૌલિક વિશેષતા છે.
સાંસારિક ક્રિયાકલાપોની જાણકારી ઇન્દ્રિયોના માધ્યમ દ્વારા દ્રવ્ય મનને થાય છે. રાગદ્વેષના કષાયોને ભાવમન ગ્રહણ કરી તેનું વિશ્લેષણ કરે છે.
ફ્રોઈડવાદના અચેતન મનની તુલના આપણે કાર્મણ શરીર સાથે કરી શકીએ. આપણા દમિત મન, વચન અને કાયાના વ્યાપારોનો સંબંધ કાર્મણશરીર સાથે હોય છે. આજે મનોવિજ્ઞાનનાં ક્ષેત્રમાં જેટલાં પણ શોધકાર્યો થઈ રહ્યા છે, તે કાર્મણશરીર સુધી જ સીમિત છે. જ્યારે જૈનદર્શન અનુસાર ઔદારિક, તેજસ અને કાર્યણશરીરથી આગળ છે જીવાત્મા-શુદ્ધાત્મા.
સમગ્રજીવનને અંતે જે કર્મ અને સંસ્કાર આત્મા ઉપર પડેલા છે, તે પછીની જન્મ-જન્માંતર યાત્રામાં સાથે જ આવે છે. ક્યારેક આપણને અનુભવ થાય છે કે વિના કોઈ પ્રત્યક્ષ કારણે પણ આપણને ભયભીત અથવા ક્રોધિત થઈ જઈએ છીએ. હકીકતમાં પૂર્વે બંધાયેલા કર્મસંસ્કાર તેનું અપ્રત્યક્ષ કારણ અવશ્ય હોય છે.
ફોઈડ નિયતિવાદી હતા જ્યારે જૈનદર્શનમાં પાંચ સમવાય એટલે કાળ, સ્વભાવ, કર્મ, નિયતિ અને પુરુષાર્થ આ પાંચેયની અનિવાર્યતા બતાવવામાં આવી છે. અને નિમિત્તેને પણ લક્ષમાં લેવામાં આવે છે.
ફ્રોઈડવાદમાં જેમ શુભ વિચાર વગેરેને શુભ સંકલ્પમાં પરિવર્તિત કરવામાં આવે છે. એવી જ રીતે જૈનદર્શનમાં ભાવનાઓ અને વેશ્યાઓનું વર્ણન થયું છે. કર્મવાદના ચિંતનમાં ઉદ્વર્તન ઉદીરણાથી સંક્રમણ વિગેરે અવસ્થાઓમાં કર્મ નિઝરા થાય છે. દ્રવ્ય અથવા ભાવમન દ્વારા અજાણતા પાપોનું સેવન થઈ જાય, અજાગ્રત અવસ્થા અથવા સ્વપ્નમાં પાપોનું સેવન થઈ જાય તેવા સૂક્ષ્મ પાપોના પ્રાયશ્ચિત માટે પણ જૈન ધર્મના આવશ્યક સૂત્રમાં વિસ્તારથી માર્ગદર્શન આપવામાં આવ્યું છે.
અધ્યાત્મ આભા
= ૧૨૦ =
૧૨૦
