________________
વીતરાગતા : અહિંસાની જનની
વૈરાગ્ય એ રાગનું જ એક પ્રશસ્ત સ્વરૂપ છે. હું અને મારા પ્રત્યે રાગ ભાવ અને અન્ય પ્રત્યે દ્વેષભાવ તે વિકૃતિ છે. જગતના તમામ જીવો પ્રત્યે સ્નેહભાવ તે સંસ્કૃતિ છે અને માત્ર આત્મા પ્રત્યે જ રાગ તે પ્રકૃતિ છે. રાગનું આ પ્રકૃતિજન્ય સ્વરૂપ તે પ્રશસ્ત છે. જે બાહ્ય જગતથી સંબંધિત ન હોય, જે રાગ બાહ્ય જગતથી પર થઈ આંતરજગતમાં ફેલાય તે વૈરાગ્ય. વિશ્વના પદાર્થો પરની પ્રીતિ તે રાગ. આંતરિક ઉચ્ચ ધ્યેય, કોઈ ઉચ્ચ હેતુ પ્રત્યેની પ્રીતિ તે વૈરાગ્ય. આમ રાગ દ્વેષથી પર થાય તે વીતરાગી બની શકે.
' જગતની તમામ ધર્મપરંપરાએ પ્રેમ અને સ્નેહની વાત કહી છે. ભગવાન મહાવીરે વીતરાગતાની વાત કહે છે. રાગ અને દ્વેષ એક સિક્કાની બે બાજુ છે.
એક વ્યક્તિને કોઈ એક સંપત્તિ પ્રત્યે રાગ થયો. એ સંપત્તિ મેળવવા માટે તે બળજબરી કરશે. પેલી વ્યક્તિ તે સંપત્તિ ન આપે તો હિંસા સુધી પહોંચી જશે. એક વ્યક્તિને એક રૂપવતી પર રાગ થયો. કદાય તે એ રાગને પ્રેમ એવું નામ પણ આપી શકે. એ રૂપના ભોગ-ઉપભોગ માટે તે બળાત્કાર કે હિંસા સુધી પણ પહોંચી શકે. આમ પ્રથમ રાગ અને પછી દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે હિંસામાં પરિણમે છે એટલે રાગને હિંસાનું ઉગમસ્થાન કહી શકાય. વીતરાગતા અહિંસાની જનની છે.
વૈરાગ્યનો દીવો
દઢવૈરાગ્ય આવે તો અહિંસાનું આચરણ થાય. પ્રસંગોપાત્ત આવતો વૈરાગ્ય શા કામનો ? એક વ્યક્તિએ સંતને પૂછયું કે મારે કબીરને મળવું છે ક્યાં મળશે ? સામેની ગલીમાં કબીર રહે છે. તપાસ કરતાં જણાયું કે કબીર કોઈ પરિચિતનું મૃત્યુ થતાં સ્મશાનમાં ગયાં છે. પેલાએ સંતને પૂછયું સ્મશાનમાં ઘણાં હોય માટે કબીરને કેમ શોધવા સંત કહે જેને માથે દીવો બળતો હોય તે કબીર. પેલો સ્મશાનમાં જઈ જુએ છે બધા માથે દીવા છે. સંતને કહે હવે કેમ કબીરને શોધું? સંત કહે આ વૈરાગ્યના દીવા છે સ્મશાનમાંથી બહાર નીકળે પછી પાંચ મિનિટ બધાં સાથે ચાલજે જેનો દીવો જલતો હોય તે કબીર અને પેલાને કબર મળી ગયો.
૧૩૫
