________________
બીજી ચોપડી એમ ક્રમ છે. તેવી રીતે ધર્મમાં પણ ક્રમ છે. જૈન ધર્મ એ ફાઈનલ છે તો વૈદિક ધર્મ છઠું ધોરણ છે. બન્નેની એકબીજા ઉપર અસર છે. જો સ્વતંત્ર રહે તો વાડો થઈ જાય છે. ધર્મ મંદિર, મસ્જિદ કે દેવળ અથવા પોષાકમાં નથી, પણ ધર્મ એ ભાવના છે. એ ભાવના ઊંચે લઈ જવા માટે છે. જૈનોમાં મિથ્યાત્વ અને સમકિતી કહે છે. તેવી રીતે વૈદિકમાં નાસ્તિક-આસ્તિક, કુસંગી, સત્સંગી, મુસ્લિમમાં કાફર. એમ જુદાં જુદાં નામ છે. જેના દોષો મંદ પડ્યા હોય અને ગુણોનું સ્થાપન થયું હોય તેવો કોઈ પણ માણસ સમકિતી થઈ શકે. શમ, શમવેગ, નિર્વેગ, અનુકંપા, આસ્થા આવાં લક્ષણ હોય તે સમકિતી કહી શકાય.
કોઈ લખેલ એ ધર્મ નથી. એ વિષે વિચારતાં મને માનવજાત તરફ જવાનું મન થયું. સત્યનો શોધક હોય છે તે અસત્યને ઓળખી લે છે. જેવી દષ્ટિ રાખે તેવું દેખાય. કોઈ કોઈ પૂછે છે : માનવસેવાથી આત્માનું દર્શન થાય? માનવસેવા એટલે શું ?
પોતાની જાતના દુર્ગુણ કાઢવા, ચારિત્ર્યને ઊંચે લઈ જવું. પોતામાં રહેલા પ્રભુને બહાર કાઢવા. એ સેવામાં અને ધર્મમાં ક્યાં ભેદ છે? પુણ્ય એ શુભ ભાવ છે. પાપ અશુભ આશ્રવો છે. ધર્મ એ ભાવના છે, તે વસ્તુ કે ક્રિયામાં નથી. વસ્તુનો સ્વભાવ એ ધર્મ. હું કોણ? શા માટે આવ્યો ? એ બધાનું ભાન થાય ત્યારે ધર્મ આવ્યો કહેવાય. એમાંથી સેવા આવી છે. આપણે અહીં બેઠાં છીએ. પાસેની ધરતી ધ્રૂજી ઊઠી તો આપણે સલામત રહી શકીશું ખરા ? આપણને જગતની અસર થવાની જ છે. ભારત પાકિસ્તાનના ભાગલા પડ્યા ત્યારે જે બળાત્કારો થયા, જે કતલ થઈ તે જો સ્ત્રીઓ જાગતી હોત તો ના બનત. ભલે ઇસ્લામી સ્ત્રી હોય પણ તે ધણીને કહી શકત કે એ સ્ત્રી અમારી નાત છે તેનું અપમાન ના થાય. આવું અહીં પણ બન્યું છે. મુસ્લિમ સ્ત્રીઓને ગંગા યમુનામાં ઝબોળી તેમને કહેવામાં આવતું, હિન્દુ ધર્મને યાદ કર. અમદાવાદમાં અલ્લાહો અકબર અને હરહર મહાદેવ કહેનારા બન્ને પક્ષ લડતા. તેમને પોતે શું બોલે છે તેનું ભાન નહોતું. બન્ને ઈશ્વરનું નામ લેતા હતા. ચાવલ અને ચોખાની લડાઈ કરી, પહેરવેશને ધર્મ માન્યો. અંતરથી ધર્મ જાણવો જોઈએ.
આજે ધર્મ કરવો હોય તો કહીશું કે પૈસા જોઈશે. ખરી રીતે ધર્મ કરવામાં પૈસાની જરૂર નથી પડતી. ધન, શરીર, એ સાધન છે. સાધ્ય જુદી વસ્તુ છે.
૧૫૪
સાધુતાની પગદંડી
