________________
મંડળીઓમાં પણ બન્ને સિદ્ધાંતો નિયમ સ્વરૂપે દાખલ કરાયા છે. સભ્યોના લવાજમમાં પણ વધુ મિલકત ધરાવનાર વધુ આપે એવો શિરસ્તો છે. જો કે આ રીતોને અમલમાં લાવવા માટે અનેક આવરણો છે. સહકારના સિદ્ધાંતનો આમાં આત્મા છે, તે સહકારને નામે ઊભી થયેલી મંડળીઓ, શહેરલક્ષી સરકારી તંત્રનાં બળો અને જમીનદારી કે મૂડીવાદી પદ્ધતિથી ટેવાયેલી ગામડાંની અને નગરની સર્વ જનતા ઘણા વખત સુધી આની સામે વિરોધી તરીકે જોશે, પરંતુ જો પૂરતા નૈતિક બળથી અને જે પાયાના સિદ્ધાંત સ્વીકાર્યો છે તેમાં આવા ખેડૂતમંડળો એટલે કે કાર્યકર્તા, ચાલકો અને સભાસદોસૌ ટકી રહેશે તો તેઓ આગળ નીકળી જશે. પછી જેમ અહિંસાની શક્તિની ઠેકડી ઉડાડનારાઓએ મોંમાં આંગળાં નાખ્યાં, તેમ ટ્રસ્ટીશિપની હાંસી કરનારાઓનું પણ એવું જ થવાનું છે. એ વિશે મને તલભાર શંકા નથી.
પ્રશ્ન-૭ : ખેતીની પેદાશના વાજબી ભાવો નક્કી કરવામાં તમારો શો અભિપ્રાય છે? એવા ભાવો નીકળી શકે ?
ઉત્તર-૭ઃ ભારત ખેતીપ્રધાન દેશ છે અને રહેવાનો. આ વાક્ય સ્વીકારશો તો એ પ્રધાન ધંધામાં લાગેલા ખેડૂતોનાં પેટ, પહેરણ અને પથારીની ચિંતા ઈતરપ્રજા અને દેશની સરકારે કર્યા વગર છૂટકો નથી.
આમાંથી ખેડૂતોને પાલવે તેવા ભાવ બાંધવાની ફરજ ઊભી થાય છે. મારો એ સ્પષ્ટ અને મક્કમ અભિપ્રાય છે કે ભારતના ખેડૂતો અને ખેતમજૂરોને બીજા ઉદ્યોગોમાં રોકાયેલાં બીજાં માણસોના જીવનધોરણના આંક કરતાં ઘણું ઓછું મળશે તો આપણી એકતા, શાન્તિ અને અહિંસાની ત્રિપુટી નહિ જળવાય, એમાંનું એક બે કે કદાચ ત્રણેય તૂટે. આપણે બીજા ઉદ્યોગો-કે જે મોટે ભાગે શહેરમાં ખીલી રહ્યા છે તે-નું નફાધોરણ ઝડપથી એવું વધારી દીધું છે અને વિકાસને નામે એને એટલું બધું પ્રોત્સાહન આપી દીધું છે કે તે જીવનધોરણને ઘટાડવું એ ત્યાંની જનતા માટે અને એમ કહેવું તે સરકાર માટે મુશ્કેલી ભર્યું છે. હવે જો એ જ જીવનધોરણ ખેડૂતો અને ખેતમજૂરનું સ્વીકારાય તો આ શહેરી કાફલો તે બોજ ઊંચકવા સાફ ઈન્કાર કરી દે તેમ છે. એટલે ફરી ફરીને એ જવાબદારી સરકારને માથે આવે તેમ છે. કોઈપણ સરકાર આ જવાબદારી નહિ ઉઠાવી શકે. ભારત જેવા ગરીબ દેશમાં તો મિલકતની વહેંચણી કરવાથી પણ એ પ્રશ્ન પૂરેપૂરો ઉકલે તેમ નથી. આથી કાં તો ખેડૂતોની-એટલે કે ગામડાંની અર્થાત શહેરો પર ગામડાંઓની અસરવાળી સરકાર ખડી કરવી અને કાં તો શહેરી સરકાર અને ગામડાંની સરકાર એમ બે વિભાગ-એક મધ્યસ્થ સત્તા નીચેઆપવા. ગામડાંની સરકાર અંકુશ રાખવા ધારે તો રાખે, કાઢવા ધારે તો કાઢે. આથી
૧૬૪
સાધુતાની પગદંડી
