________________
ભૂતકાળ. પર્યુષણાદિમાં અઠ્ઠમ વગેરે તપ કરવાનો હતો, પણ તે વખતે ઉપરની જેમ કોઈની વૈયાવચ્ચ વગેરેના કારણથી પર્યુષણ પસાર થયા પછી તે તપ કરવો તે અતિક્રાન્ત પચ્ચકખાણ મુખ્યત્વે મુનિને હોય છે.
[3] કોટિસહિત પચ્ચકખાણ :- કોટિ એટલે છેડા - જે પચ્ચકખાણમાં બે તપના બે છેડા મળતા હોય તે બે તપના જોડાણવાળું પચ્ચખાણ તે કોટિસહિત પચ્ચકખાણ. તે બે પ્રકારે છે. (૧) સમકોટિવાળું, (૨) વિષમકોટિવાળું.
(૧) સમકોટિવાળું - ઉપવાસ પૂર્ણ થયે ઉપવાસ કરવો એટલે કે છઠ્ઠ કરવો. પહેલા ઉપવાસનો અંતભાગ અને બીજા ઉપવાસનો આદિનો ભાગ, તે બંને કોટિને-છેડાને જોડવા તે સમકોટિ. તેવી રીતે આયંબિલ પૂર્ણ થયે આયંબિલ કરવું
વગેરે.
(૨) વિષમકોટિવાળું - ઉપવાસ પૂર્ણ થયે એકાસણાદિ કરવું. તેમાં ઉપવાસનો અંતભાગ અને એકાસણાદિના શરૂઆતના ભાગરૂપ બે છેડાને જોડવા તે વિષમકોટિ.
[૪] નિયત્રિત પચ્ચકખાણ :- નિયત્રિત એટલે નિશ્ચયપૂર્વક. સાજો કે માંદો હોઉં કે મોટું વિન આવે તો પણ અમુક સમયે અમુક તપ મારે કરવો, તેવા નિશ્ચયપૂર્વકનું પચ્ચકખાણ તે નિયત્રિત. આ પચ્ચકખાણ જિનકલ્પી અને ચૌદ પૂર્વધર મુનિઓના કાળમાં પ્રથમ સંઘયણવાળા સ્થવિર મુનિઓને પણ હતું. પરંતુ જિનકલ્પાદિના વિચ્છેદ સાથે આ પચ્ચક્ખાણ વિચ્છેદ પામેલ છે. આયુષ્ય, સંઘયણ અને ભાવિનો નિશ્ચય કરવાનો અભાવ હોવાથી તે અત્યારે વર્તમાનકાળમાં થઈ શકે નહિ.
[૫] અનાગાર પચ્ચકખાણ :- આગળ જે આગાર બતાવવામાં આવશે, તેમાંથી અનાભોગ આગાર અને સહસા આગાર, એ બે આગાર છોડીને બીજા આગારરહિત પચ્ચખાણ કરવું તે. પહેલા સંઘયણવાળા પ્રાણાંત કષ્ટ અને ભિક્ષાનો સર્વથા અભાવ થાય એવા પ્રસંગે કરે છે. અત્યારે પ્રથમ સંઘયણનો અભાવ હોવાથી તે પચ્ચકખાણ કરવામાં આવતું નથી. | [ઉ] સાગાર પચ્ચકખાણ :- આગળ કહેવાતા આગારપૂર્વક પચ્ચકખાણ
કરવું તે.
[9] નિરવશેષ પચ્ચખાણ:- ચાર પ્રકારના આહારનો સર્વથા ત્યાગ કરવો તે. આ પચ્ચકખાણ વિશેષથી અંત સમયે સંલેખના સમયે કરાય છે.
૧૦૮ ભાષ્યત્રિક-ભાવત્રિક
