________________
બત્રીશી-૧૬, લેખાંક-૯૨
નથી ત્યાં સુધી યોગમાર્ગ સિદ્ધ થતો નથી. એ જણાવે છે કે પુરુષાર્થ અનુકૂળ નથી. એટલે નિશ્ચિત થાય છે કે બન્ને અનુકૂળ થાય તો જ યોગમાર્ગની સિદ્ધિ થાય છે. માટે બન્ને તુલ્ય બળવાળા છે. બાબતમાં નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનયથી વિચાર કરવાનો છે.
આ
622
આમાં પ્રથમ નિશ્ચયનયની વિચારણા ગ્રન્થકારે કરી છે, કારણ કે વ્યવહારનયની વિચારણાની આપેક્ષાએ એની વિચારણા અલ્પ હોવાથી સૂચિકટાહ ન્યાય લાગે છે ! જેમ સૂચિ એટલે સોય. કટાહ એટલે કઢાઈ.. આ બન્ને કરવાના હોય ત્યારે લુહાર પહેલાં સોય બનાવી આપે છે, કારણ કે અલ્પ પ્રયાસનું કામ છે ને પછી શાંતિથી કઢાઈ બનાવે છે. એમ અલ્પ વિચારણાવાળા નિશ્ચયની વાત પહેલાં કરી પછી વ્યવહારનયની વાત કરવી એ સૂચિકટાહ ન્યાય છે.)
દૈવની સ્વકર્મ સંજ્ઞા છે. પુરુષાર્થની સ્વઉદ્યમ સંજ્ઞા છે. નિશ્ચયનય એમ કહે છે કે આ બન્ને અન્યોન્ય નિરપેક્ષ છે. આશય એ છે કે નિશ્ચયનય સાંશતા માનતો નથી. પણ નિરંશતા માને છે. એટલે જ ભાષાને ક્યાં તો સત્ય જ માને છે ને ક્યાં તો અસત્ય જ માને છે, પણ એક અંશમાં સત્ય, અન્ય અંશમાં અસત્ય એમ સત્યાસત્ય.. વગેરે માનતો નથી. એમ પ્રસ્તુતમાં જે કર્મથી થયું છે એ કર્મથી જ થયું છે, ત્યાં પુરુષાર્થની કોઈ અપેક્ષા નથી. એમ જે કાર્ય પુરુષાર્થથી થયું છે એ પુરુષાર્થથી જ થયું છે, ત્યાં કર્મની કોઈ અપેક્ષા નથી. કોઈ કાર્ય એવું હોતું નથી કે જ અંશે કર્મથી થયું હોય ને અંશે પુરુષાર્થથી થયું હોય. કારણકે અંશ જેવી ચીજ જ નથી. આવું નિશ્ચય નય માને છે.
પ્રશ્ન ઃ નિશ્ચયનયની આવી માન્યતામાં શું યુક્તિ છે ?
ઉત્તર ઃ ન્યાય સંગ્રહમાં ૨૮મો ન્યાય આવો દર્શાવ્યો છે કે સાપેક્ષમસમર્થક્ આનો અર્થ એ છે કે જે સાપેક્ષ હોય તે અસમર્થ હોય છે. આશય એ છે કે જે ચાલવા માટે સમર્થ છે એને લાકડીની શું
