________________
બત્રીશી-૧૪, લેખાંક-૯૪.
૧૦૨૧ ધનપ્રાપ્તિને અનુકૂળ પ્રબળ પુરુષાર્થ ન કરે ત્યાં સુધી એ કર્મનો પ્રતિઘાત શી રીતે થાય ? કોનાથી થાય ? જીવ એવો પુરુષાર્થ કરે ત્યારે એ પુરુષાર્થ એ કર્મને, ધનપ્રાપ્તિમાં બાધા પહોંચાડવારૂપ સ્વફળ આપતું અટકાવે છે. આ પુરુષાર્થથી થયેલ કર્મનો ઉપઘાત છે.
ટૂંકમાં, કેવલ કર્મ અસહાય છે. પુરુષાર્થની સાથે સંકળાયા વિના કશું કરી શકતું નથી. એટલે નંદીષણમુનિનું નિકાચિત એવું પણ ભોગાવલિકર્મ, એમણે અર્થવૃષ્ટિ કરવાનો પુરુષાર્થ કર્યો એ પછી જ એમનું પતન કરી શક્યું, એ પૂર્વે નહીં. આમ, કર્મ પુરુષાર્થ સાથે સંકળાય એ પછી જ પુરુષાર્થને અનુગ્રહ કે ઉપઘાત કરી શકે છે, એમ એ પછી જ એ અનુગ્રહ કે ઉપઘાત પામી શકે છે. અનુકૂળ કર્મ પુરુષાર્થને અનુગ્રહ કરે છે કે પુરુષાર્થથી અનુગ્રહ પામે છે. પ્રતિકૂળ કર્મ, નિર્બળ પુરુષાર્થ માટે બાધક બનીને ઉપઘાત કરે છે, અને પ્રબળ પુરુષાર્થ માટે બાધ્ય બનીને ઉપઘાત પામે છે. એટલે કે કર્મ અને પુરુષકાર પરસ્પર વિરોધી હોય ત્યારે જે બળવાનું હોય તે બાધક બને છે, ને નિર્બળ હોય તે બાધ્ય બને છે. હવે પરસ્પર વિરોધી એવા બન્ને જયારે તુલ્યબળી હોય છે ત્યારે કોણ બાધ્ય બને છે ? ને કોણ બાધક બને છે ! એનો વિચાર કરવાનો છે. આવા અવસરે બન્નેનો બાધ્યસ્વભાવ પણ હોય છે. ને બાધક સ્વભાવ પણ હોય છે, કારણ કે બન્ને તુલ્યબળી છે.
દૈવ અને પુરુષકાર... આ બન્ને જ્યારે પરસ્પર બાધ્ય-બાધક સ્વભાવવાળા હોય છે. ત્યારે તે તે કાળ વગેરેની અપેક્ષાએ બાધ્યબાધક ભાવ થાય છે, કારણ કે એમાં સમ્યગુ ન્યાયનો વિરોધ થતો નથી.
આશય એ છે કે- બન્નેનો બાધ્યબાધકસ્વભાવ છે... એનો અર્થ બન્ને બાધ્ય પણ બની શકે છે ને બન્ને બાધક પણ બની શકે છે. જ્યારે બન્ને પરસ્પર અનુકૂળ હોય ત્યારે તો પરસ્પર બાધ્ય-બાધક
