________________
બત્રીશી-૧૭, લેખાંક-૯૨
૧૦૦૩ ઈષ્ટ કારણ માનવાની જરૂર જ ન રહેવાથી એ દષ્ટકારણો વિફળ બની જવાની આપત્તિ સ્પષ્ટ છે.
વ્યવહારનયવાદીના કથનનો સાર આ છે કે ઘટોત્પત્તિ થવાથી કારણ તરીકે નિશ્ચિત થયેલ પરિચિતદંડનું દંડત્વ-કાષ્ઠત્વાદિરૂપે અરણ્યસ્થ દંડમાં થતું સાદશ્યનું જ્ઞાન ઘટસાધનતાની બુદ્ધિ કરાવી શકતું નથી. કુર્વકૂપવત્ત્વ પ્રત્યક્ષ ન હોવાથી તદ્રુપે અરણ્યસ્થદંડમાં સાદશ્યજ્ઞાન થવું શક્ય નથી. અને કાર્યોત્પત્તિ પૂર્વે પણ જો સામા પદાર્થમાં દુર્વદ્રુપ કોઈપણ રીતે જાણી શકાતું હોય તો તો એ રૂપે જ દંડ-ચક્રાદિ બધાની કારણતા માની શકાતી હોવાથી દંડત્વ-ચકત્વાદિ પ્રસિદ્ધ રૂપે કારણતા માનવી વ્યર્થ જ બની જાય.
વળી પ્રસ્તુતમાં દૈવમાં અને પુરુષકારમાં બન્નેમાં કુર્વકૂપ માનીએ તો કોઈ અન્ય બાધક પણ છે નહીં. એટલે દરેક કાર્યો પ્રત્યે એ બન્નેને કારણ માની જ શકાય છે. પણ એ વખતે દૈવ અને પુરુષકાર બનેને કુર્વકૂપવત્ત્વનું કારણ માનવાના હોવાથી દૈવરૂપે અને પુરુષકાર રૂપે તો એ બેને નિષ્ફળ માનવાની આપત્તિ આવશે જ.
શંકા ઘણી વખત શિષ્ટપુરુષો પણ “આ ભાગ્યથી મળ્યું' (અર્થાત આ કાર્ય દેવકૃત છે') એવો ઉલ્લેખ કરતાં હોય છે. અને તેથી જ એ વખતે “આ કાંઈ પુરુષાર્થથી નથી મળ્યું..” (અર્થાત્ “આ કાર્ય પુરુષકારકૃત નથી') એવો પણ ઉલ્લેખ કરતાં હોય છે. એમ અન્ય કાર્ય વખતે “આ પુરુષાર્થથી મેળવ્યું. (અર્થાત્ “આ કાર્ય પુરુષાર્થકૃત છે') એવો પણ ઉલ્લેખ થાય છે. અને એ જ વખતે “આ કાંઈ ભાગ્યથી નથી મળ્યું” (અર્થાત્ “આ કાર્યદેવકૃત નથી') એવો પણ ઉલ્લેખ થતો હોય છે. શિષ્ટપુરુષોનો આવો વ્યવહાર નિશ્ચયનયની માન્યતાને જ પુષ્ટ કરે છે, કારણ કે જે દેવકૃત છે એ દૈવકૃત જ છે, પુરુષકારકૃત નથી.. ને જે પુરુષકારકૃત છે એ પુરુષકારકૃત જ છે, દૈવકૃત નથી.. એવું એ સ્પષ્ટપણે જણાવે જ છે.
