________________
૧૦૦૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
જ્યાં ને જ્યારે એ હેતુ સંપન્ન થાય ત્યાં ને ત્યારે બીજ ઉત્પન્ન થાય. વળી ઉત્પન્ન થયેલું બીજ અંકુરોદ્ગમને યોગ્ય બનવા માટે પણ અન્યહેતુની અપેક્ષા રાખે છે. આ વાત તમે પણ સ્વીકારો છો. તો જે ખુદની ઉત્પત્તિમાં ને યોગ્ય પરિણતિમાં બીજાની અપેક્ષા રાખે છે એ સ્વકાર્યને કરવામાં અન્ય સહકારીની અપેક્ષા ન રાખે એમ શી રીતે કહેવાય ? બીજ, ધરતી-પાણી-ખાતર વગેરે અન્ય સહકારીઓના સહકારથી અંકુરાત્મક કાર્યની ઉત્પત્તિ કરે છે એ અનુભવસિદ્ધ છે. પછી, ‘બીજને પૃથ્વીવગેરેની અપેક્ષા હોવાથી એ સ્વયં અંકુરોત્પાદમાં અસમર્થ છે’ એમ કહેવામાં ડહાપણ નથી.
દૈવ, દૈવસામાન્યરૂપે નહીં, પણ અમુક વિશિષ્ટરૂપે (=અમુક ચોક્કસ પ્રકારના કુર્વવ્રૂપવત્ત્વન) કાર્યજનન કરે છે.અને આ વિશિષ્ટ રૂપે કાર્ય કરવામાં એને અન્ય કોઈની અપેક્ષા હોતી નથી. આ જ રીતે પુરુષાર્થ પણ કુર્વદ્રુપત્નેન કાર્યજનન કરતો હોવાથી કોઈની અપેક્ષા રાખતો નથી. આ અન્યોન્ય નિરપેક્ષ એવા દૈવ કે પુરુષાર્થ કાર્ય પ્રત્યે કારણ છે' આવું જે નિશ્ચયનયવાદીએ કહેલું એનો વ્યવહારનયવાદી જવાબ આપે છે- દૈવ દૈવસામાન્યરૂપે નહીં, પણ અમુક વિશિષ્ટરૂપે કાર્યજનન કરે છે. આવું માનવાનો અર્થ એ થાય છે કે દરેક વખતે કાર્ય ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનું હોવું જોઈએ. કારણ કે કાર્યભેદ વિના કારણભેદ માનવો વ્યર્થ છે. આશય એ છે કે તૃણજન્ય અગ્નિ(=તાર્ણ અગ્નિ) પ્રત્યે અરણિને અને મણિને કારણ મનાતા નથી. એમ અરિણજન્ય અગ્નિ (=આરણ્ય અગ્નિ) પ્રત્યે તૃણને અને મણિને કારણ મનાતા નથી. એમ મણિજન્ય અગ્નિ (=માણેય અગ્નિ) પ્રત્યે તૃણને અને અરણિને કારણ મનાતા નથી. અર્થાત્ તે તે તાર્ણ વગેરે અગ્નિ પ્રત્યે અરણિવગેરેને અન્યથાસિદ્ધ કહેવાય છે. પણ આમાં તો તાર્ણ અગ્નિ, આરણેય અગ્નિ વગેરે વિજાતીય અગ્નિઓ છે. એટલે કે કાર્ય અલગ-અલગ જાતિનું છે માટે તે તે (તાર્ણ અગ્નિ વગેરે રૂપ) વિજાતીય કાર્ય પ્રત્યે માત્ર તૃણને કારણ કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ તૃણ-અરણિ-મણિ એ ત્રણેમાં રહેલ કોઈ
