________________
ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા ]
[ ૩ મહાદેષ લાગે. વળી આપણી સુખ-સમૃદ્ધિમાં આપણું કર્તાપણાનું અભિમાન ટાળવા આપણે તે સર્વ ઈશ્વરની દયાથી પ્રાપ્ત થયું છે તેમ કહીએ તે વ્યવહાર ગ્ય જ છે; તે આપણે દાક્ષિણ્ય ગુણ છે, નમ્રતા છે, આત્માને ઉન્નત કરનાર મહાન ગુણ છે. કહ્યું છે કે વિનય અને નમ્રતા સર્વ સદ્દગુણનું અને અભિમાન સર્વ દૂષણનું બીજ છે. જૈનદર્શનને કર્મસિદ્ધાંત વ્યક્તિને આત્મનિર્ભર બનાવી પ્રશસ્ત પ્રવૃત્તિ પ્રતિ પ્રેરિત કરી, પુરુષાર્થને જાગૃત કરે છે. ૩. જૈનદર્શનમાં કર્મવિચારની વિશાળતા :
જૈનદર્શનમાં કર્મવિષયક જેટલે સૂક્ષમ અને વિશાળ વિચાર છે તે અન્ય કોઈ દર્શનમાં નથી પ્રાપ્ત થતું. કર્મના આઠ મૂળ અને એકસે અડતાળીશ ઉત્તરભેદે કરી તે દ્વારા અનંતાનંત સંસારી જીની ભિન્ન ભિન્ન અનુભવસિદ્ધ અવસ્થાઓને જે બુદ્ધિગમ્ય ખુલાસો જૈનદર્શન કરે છે તે ખુલાસો અન્ય કોઈ પણ દર્શનમાં જોવા મળતું નથી. આત્માને કર્મ સાથે બંધ કેવી રીતે અને કયા હેતુએથી થાય છે, કેવા કારણથી કર્મમાં કેવી ફળપ્રદાન શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, કેટલા કાળ પર્યત કર્મ આત્મા સાથે સુષુપ્ત અવસ્થામાં પડી રહે છે અને કેટલા કાળ પછી તે ફળ આપવા માંડે છે, ફળપ્રાપ્તિના નિયત સમયમાં આત્મશક્તિ ફેરફાર કરી શકે કે નહિ, એક કર્મપ્રકૃતિ ( કમને સ્વભાવ તથા પ્રકારની ફળ આપવાની શકિત) અન્ય પ્રકૃતિરૂપે પરિણુમાવી શકાય કે નહિ, કેવા સાધનથી કર્મને નિષ્ફળ બનાવી શકાય, ક્યા પ્રકારનાં કર્મો આત્માને ફળ આપ્યા વિના રહેતાં નથી, આત્મા કર્મ તથા અન્ય પુગલ સ્કંધ ગ્રહણ કરી તેમાંથી શરીર, ઈન્દ્રિયે, મન આદિનું નિર્માણ કેવી રીતે કરે છે, કયા કર્મો નિરંતર બંધાય છે, કયા કર્મો સાંતર બંધાય છે, પ્રત્યેક કર્મ સતત કેટલા કાળ પર્યત બંધાઈ શકે છે, કઈ કર્મપ્રકૃતિના બંધમાં આંતરૂં પડે તે કેટલું પડે, આત્મા તેની નિકૃષ્ટ અવસ્થામાંથી નીકળી મેક્ષ પ્રતિ પ્રયાણના ક્રમિક પગથીયાનું શું સ્વરૂપ છે, આવા અને અન્ય પ્રકારના કર્મ સંબંધી પ્રશ્નોની વિચારણું અને ખુલાસે જૈન કર્મસિદ્ધાંત કરે છે. આ વિસ્તૃત સર્વાગી કર્મવિચાર કઈ પણ દશને કર્યો નથી. આથી જ કર્મસિદ્ધાંત જૈનદર્શનની વિશેષતા છે. કર્મસિદ્ધાંત જૈનદર્શનને પ્રાણ છે. કર્મ-સાહિત્ય જૈન-સાહિત્યને મોટો ભાગ રોકે છે. કર્મસિદ્ધાંત ઘણે જ ગહન છે પરંતુ તર્કબદ્ધ છે. તેની તાર્કિકતા ઊંડા અભ્યાસ વિના પામી શકાય તેમ નથી. આવા ગહન તર્કગ્રાહી પદાર્થો શરૂઆતમાં નિરસ અને કંટાળાજનક લાગે છે. પરંતુ એક વખત તેનું ઊંડાણ પામ્યા પછી જે રસ લાગે છે તે છૂટતું નથી અને આ સંસારચક્રનું નિયતસ્વરૂપ હથેલીમાં પડેલા બેર જેમ સ્પષ્ટ ભાસતું થઈ જાય છે. ૪. કર્મવિષયક જૈન સાહિત્ય :
ભગવાન મહાવીરના દિવ્ય ઉપદેશના સંગ્રહરૂપમાં શ્રી ગણધર ભગવતે દ્વારા જે
