________________
૬૮ ]
| | શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન તેમ તેમ તેના પ્રદેશ અંતરાલક્ષેત્રને સંકોચ થતું જાય છે અને અંતે આખું વર્તુલ જેના કઈ અવાક્તર ભેદો નથી તેવા એકપ્રદેશી મધ્યબિંદુમાં સમાઈ જાય છે. ( આવી જ રીતે આપણી બધલબ્ધિને વ્યાપાર જેમ જેમ સૂક્ષમ થતું જાય છે તેમ તેમ અનેક સજાતીય વસ્તુના સંગ્રહ સ્વરૂપ આપણું ઉપગનું યાને આપણી બેધલબ્ધિનું વિશાળ સામાન્ય ક્ષેત્ર સંકેચ પામતું જાય છે. અને અંતે તે એક અભેદ વસ્તુ વિશેષની ઉપલબ્ધિમાં વિરામ પામે છે—દર્શનેપયોગ જે નિરાકાર (અવિશેષિત) હતું. તે સાકાર (વિશેષિત) જ્ઞાને પગમાં પરિણત થાય છે. આપણે ઉપગ પણ આવા જ ક્રમે બેધ પ્રાપ્ત કરે છે. સામે પડેલી વસ્તુનું આપણને ઉપગ મુકતાની સાથે જ જ્ઞાન થતું જણાય છે પરંતુ તેનું કારણ આપણા ઉપગની સ્થૂલતા છે જેથી આપણને પ્રથમ દર્શન થાય છે અને પછી કેમપૂર્વક જ્ઞાન થાય છે, તેને ખ્યાલ આવતું નથી. નિશ્ચયથી દર્શન થયા બાદ જઘન્યથી પણ અંતર્મુહૂર્ત વીતે જ જ્ઞાન થાય છે. ક્રમસમુચ્ચય સ્વરૂપ પરિણમન કરવાને જેને સ્વભાવ છે તેવા પૌગલિક કર્મોના બદ્ધસંબંધ થકી જ છદ્મસ્થ ઉપગ પણ કમસમુચ્ચય સ્વરૂપ પરિણમનશીલતાને પામ્યો છે. જેના ઘાતી કર્મો નાશ પામ્યા છે તે કેવળજ્ઞાની ભગવતેનો ઉપયોગ સમસમુચ્ચય સ્વરૂપ હેવાથી તેમના જ્ઞાન અને દર્શન એવા બે ભેદ પડતા જ નથી. તેમની સર્વ લબ્ધિઓ એકીભૂત થઈ તેના ઉત્કૃષ્ટ ભાવસ્થાનમાં રહી યુગપત્ વતે છે યાને તે સર્વ સંપૂર્ણ પ્રગટ થાય છે. આથી શ્રી કેવળીભગવંતને સર્વ દેશ-કાળવર્તી શેયમાત્રનું જ્ઞાન અને દર્શન નિરંતર હોય છે. આ રીતે આપણે જ્ઞાન અને દર્શનમાં ભેદનું વિવરણ કર્યું. આ જ્ઞાન અને દર્શનાદિ લબ્ધિઓનું શુદ્ધ કર્મકલંક રહિત સ્વરૂપ અને તે શુદ્ધ જ્ઞાન-દર્શનાદિ લબ્ધિઓ ઘાતી કર્મોના બંધનમાં કેવું અશુદ્ધ વૈભાવિક સ્વરૂપ ધારણ કરે છે તે પૂર્વે જીવના વૈભાવિક ભાવના બે ભેદને વિચાર કરીએ.
૩૩. જીવના અશુદ્ધ અર્થાત વિભાવના બે ભેદ : કર્મ સાથેના બદ્ધસંબંધથી આત્માનું શુદ્ધ સ્વાભાવિક સ્વરૂપ જે અશુદ્ધ “ભાવિક દશાને પ્રાપ્ત કરે છે તે વિભાવના મૂળભૂત બે ભેદ છે-ઔદયિક ભાવ અને ક્ષાપશમિકભાવ.* ઔદયિક ભાવ અશુદ્ધ છે જ્યારે ક્ષાપશમિકભાવ શુદ્ધાશુદ્ધ છે.
ઔદયિકભાવ –કદયનિષ્પન્ન જીવના વિભાવ પરિણામને ઔદયિક ભાવ કહેવાય છે. ઘાતકમેના ઉદય નિમિત્તે જીવના અનુછવી ગુણો વિપરીત યા વિકૃત થઈ જાય છે. દર્શનાવરણીય કર્મોદય નિમિત્ત અનુછવી ગુણ દર્શન-અદશનરૂપે પરિણમે છે. અંધાપો, વહેરાશાદિ દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત થાય છે. તેવી જ રીતે આત્માની ચક્ષુદર્શનલબ્ધિને સંપૂર્ણ પણે આવૃત કરે છે તેથી નિદ્રા પણ દર્શનાવરણીય
* શાસ્ત્રમાં ક્ષાપશમિકભાવને વિભાવ ન કહેતા સ્વભાવ કહ્યો છે તે સાચું છે પરંતુ અત્રે ક્ષયોપશમને વિભાવભાવ કહેવામાં શું હેતુ છે તે સંબંધિ આગળ ખુલાસો કર્યો છે.
