________________
૧૦૮ ].
[ શ્રી જિનપ્રીત કર્મ વિજ્ઞાન (i) ચારિત્રમેહનીયકર્મોદયે જ આત્માની જ્ઞાન-દર્શનલધિ ઉપર આવરણ કેવી રીતે ઊભું કર્યું છે તેને વિચાર-દર્શનમેહનીયકર્મોદય નિમિત્તે જીવ ચારિત્રમેહનીયકર્મોદયને ભેગ બન્યું. અને આ ચારિત્રમેહનીયના નિમિત્તે આત્માની જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિ કેવી રીતે આવૃત થઈ ગઈ છે તે જોઈએ. આપણે ઉપર જોઈ ગયા કે ચારિત્રમેહનીયર્મોદય નિમિત્તે કઈને કઈ પ્રજન, ભાવ, ઈચ્છા આદિ પૂર્વક જીવને ઉપગ પરાભિમુખ થઈ કઈને કઈ પરમાં રમતું હોય છે. આથી રાગી જીવને જ્ઞાનેપગ જે કાળે જે વિશેષ પર કેન્દ્રિત થાય તે કાળે તેના જ્ઞાનની જાણવાની સંપૂર્ણ શક્તિ તે વિશેષમાં જ રોકાઈ જવાથી મેહભાવથી વિકાર પામેલા તેના જ્ઞાને પગમાં શેષ શેયનું જ્ઞાન વર્તતું નથી.
સંસારી જીવે તેના અનેક ભવમાં અંતમુહૂર્ત પ્રમાણે એક એક ઉપગમાં અનેક પદાર્થોનું કમપૂર્વક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. મતિ અને શ્રુતજ્ઞાની આવી રીતે મેળવેલા જ્ઞાનમાંથી માત્ર સંખ્યાતા પર્યાનું જ જ્ઞાન અવધારણ કરી શકે છે કારણ કે આ મતિજ્ઞાન તેમજ મતિપૂર્વક થતું શ્રુતજ્ઞાન ઇન્દ્રિયે, મન અને બુદ્ધિના આલંબન પૂર્વક જ થાય છે.-- આ જ્ઞાને પરોક્ષ છે, આત્મપ્રત્યક્ષ નથી.
આથી કોઈપણ એક કાળે મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનીને યુગપતું માત્ર સંખ્યાત પર્યાનું જ જ્ઞાન હોઈ શકે છે. વળી ક્ષાપશમિક હોવાથી મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનીના ક્રમપૂર્વક પ્રાપ્ત કરેલા સંખ્યાત પર્યાના જ્ઞાનમાં અન્ય કાળે થતા સંખ્યાત પાનું જ્ઞાન ગમે તેટલી વાર ઉમેરવાથી પણ આ જ્ઞાન અસંખ્યાત પર્યાયે જાણવાને કદાપિ સમર્થ થઈ શકતું નથી. અત્રે ત્રણ પ્રશ્નો ઉઠે છેઃ
(i) ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગદના જીવનું જઘન્ય કૃતજ્ઞાન પણ અનંતાનંત ભાવાવિભાગ પ્રતિષ્ઠદે પ્રમાણ કહ્યું છે તે અત્રે મતિશ્રુતજ્ઞાન માત્ર સંખ્યાત પર્યાનું જ્ઞાન અવધારી શકે છે તેમ કહેવામાં વિસંવાદ નથી?
(i) મનિ-શ્રુતજ્ઞાન માત્ર સંખ્યાતા પર્યાનું જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે તેથી વધુ નહિ તેમાં હેતુ શું છે?
(i) સંખ્યામાં સંખ્યાત ગમે તેટલી વાર ઉમેરવાથી પણ તે સર્વ યોગ અસંખ્યાત પ્રમાણ થાય નહિ તે કેવી રીતે ઘટે?
આ ત્રણે પ્રશ્નોનું સમાધાન મેળવવા પ્રયત્ન કરીશું. | (i) લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગોદના જઘન્ય જ્ઞાનના અવિભાગ પ્રતિદો અનંતા અનંત છે પરંતુ તે જ્ઞાનને પર્યાવજ્ઞાન કહેવાય છે. આથી લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગોદને એક જ પર્યાયનું જ્ઞાન છે. પર્યાયજ્ઞાન અને જ્ઞાનના અવિભાગ પ્રતિછેદો આ બે ભિન્ન પદાર્થો છે તે ન સમજી શકવાથી ઉપરોક્ત શંકા થાય છે.
