________________
૭૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન જ આખરે જીવના વિકાસમાં કારણભૂત હેઈને લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગદ થી લઈ શ્રુતકેવલી ભગવંતમાં ન્યુનાધિક પ્રમાણમાં ક્ષાપશમિક ભાવે જ્ઞાન અને તે જ પ્રમાણે દર્શન અને વીર્ય પણ પ્રાપ્ત થાય છે. ક્ષાપથમિક ભાવની તેમજ જીવના અન્ય શુદ્ધભાવેની વિસ્તૃત આલેચના ર૭મા પ્રકરણમાં કરવાની છે. હાલ તે એટલું જ જાણવું જરૂરી છે કે ક્ષાપશમિકભાવ એક પ્રકારની ચેતનલબ્ધિ છે જેથી પોતાની પૂર્ણ લબ્ધિને છેવટે અત્યંત અલ્પ અંશ પણ ગમે તેવા ગાઢ ઘાતી કર્મોના ઘાતને સામને કરી ન્યુનાધિક પ્રમાણમાં છેવટે ઘવાયેલી હાલતમાં પણ કર્મોના સંકજામાં છટકીને ઊર્વમુખિ હાની-વૃદ્ધિના ક્રમે નિરંતર સ્વયેગ્ય અર્થ ક્રિયા કરતે જ રહે છે.
આ જ રીતે મેહનીય કર્મના ક્ષપશમથી ચારિત્રલબ્ધિ પણ ક્ષાપશમિક ભાવે અનાદિકાળથી સર્વ જીવોને પ્રાપ્ત થવી જોઈએ કારણ કે ચારિત્ર પણ ચેતનાને જ પર્યાય છે અને નિગોદમાં પણ અવિરતિ ચારિત્ર તે છે જ. આ કહેવું છેટું નથી અને બહુધા કર્મપ્રકૃતિની ટીકામાં આવે ઉલ્લેખ પણ મળે છે.
આમ છતાં પણ અનાદિ કાળથી જીવની દૃષ્ટિ અને તેથી તેનું ચારિત્ર સંપૂર્ણપણે વિકૃત દશાએ જ પ્રાપ્ત થતું હોવાથી જીવને દર્શન મેહનીય તેમજ ચારિત્રહનીય એમ બેઉ પ્રકારના મેહનીયને અનાદિકાલીન ઔદયિક ભાવ જ પ્રરૂપે છે કારણ કે ભાવની યા લબ્ધિની સંપૂર્ણ વિપરીતતાએ તેમજ વિકૃતતાએ ઔદયિક ભાવ જ હોય છે. બીજી રીતે વિચારતા જેવી રીતે પૌગલિક ગાઢ વાદળે પણ સૂર્યપ્રકાશને સંપૂર્ણપણે આચ્છાદિત કરી દિવસને અંધારી રાત જેવી બનાવી શકતા નથી તેવી જ રીતે પૌગલિક આવરણ દ્રિક (જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીયને આ સંજ્ઞા આપવામાં આવે છે) ચેતનની બેધલબ્ધિને સંપૂર્ણપણે આચ્છાદિત કરી તેને પુદ્ગલવત્ જડ બનાવી શકતા નથી. વળી જેવી રીતે પહાડરૂપી અંતરાય નદીના વહેણની ગતિને મંદ કરી તેની દિશા બદલાવી શકે છે પરંતુ તે વહેણને બીલકુલ થંભાવી શક્તા નથી તેવી જ રીતે પૌગલિક અંતરાયકર્મો ચેતનની વીર્યલબ્ધિને સંપૂર્ણપણે સ્થગિત કરી શકતા નથી. આ જ કારણે આવરણ કમેને ભેદીને ચેતન પોતાની બેધલબ્ધિના જે અત્યંત ઝાંખા જ્ઞાન-દર્શનરૂપી પ્રકાશ કિરણે નિરંતર ફેલાવ્યા કરે છે તેની અપેક્ષાએ સર્વ જીવોને અનાદિકાળથી જ્ઞાનાવરણીય તેમજ દર્શનાવરણીય કર્મોને ક્ષપશમ વિવ છે. વળી અંતરાય કમેને સામને કરી ચેતન પિતાની વીર્ય લબ્ધિનો જે અત્યંત મંદ પ્રવાહ નિરંતર વહાવ્યા કરે છે તેની અપેક્ષાએ સર્વ જીવોને અનાદિ કાળથી વીર્યન્તરાય
૧. ઘવાયેલી હાલતમાં કહેવાનો મતલબ એ છે કે જ્ઞાનલબ્ધિ. મિશ્યા, વિપરીતતા આદિ રૂપે, વીર્ય ઉન્માર્ગે (સંસારમાર્ગે ) ચારિત્ર અવિરતિ, સંયમસંયમ યા સરાગસંયમ રૂપે પ્રગટે છે. : ૨. પંન્યાસ પ્રવર જયઘોષવિજયજી મહારાજે આ પ્રમાણે મને કહ્યું હોવાને ચોક્કસ ખ્યાલ છે.
