________________
મંત્રવ્યાકરણમાં કહ્યું છે :
मन्त्र्यन्ते गुप्तं भाष्यन्ते मन्त्रविद्भिरिति मन्त्रा:। અર્થાતુ. - જે મંત્રવિદો વડે ગુપ્ત પ્રમાણે બોલાય તે “મંત્ર'. ગુપ્ત પરિભાષણાર્થક “મંત્રિ' ધાતુમાંથી “મંત્ર' શબ્દ બનેલો છે. એટલે તેનો અર્થ “ગુપ્તભાષણ' થાય છે. મંત્રસંપ્રદાય એવો છે કે જ્યારે ગુરુ શિષ્યોને મંત્રદિક્ષા આપે ત્યારે તેનો કાન ફૂંકે. એટલે કે તેના કાનમાં મંત્ર બોલે. રુદ્રયામલમાં કહ્યું છે:
मननत्रावीनाच्चैव मदूपरस्याववोधनातू ।
मन्त्र इत्युच्यते सम्यगू मदधिष्ठानत : प्रिये ॥ પાર્વતીજીએ પ્રશ્ન કર્યો કે “હે સદાશિવ ! • મંત્ર કોને કહેવાય? તને ઉત્તર આપતા સદાશિવ એટલે કે શ્રી શંકર ભગવાન આ રીતે કહે છે, “હે પ્રિય ! મનન અને પ્રાણથી મારા સ્વરૂપનો અવબોધ થવાથી તેમ જ મારા અધિષ્ઠાનથી તે સમ્યગપણે મંત્ર કહેવાય છે.” લલિતાસહસ્ત્ર નામની ટીકામાં કહ્યું છે:
पूर्णाहन्तानुसंध्यात्मस्फुर्जन्मननधर्मत:।
संसारक्षयकृत्त्राणिधर्मते मन्त्र उच्चते ॥ અર્થાત. - જે મનન, ધર્મથી પૂર્ણ અહિતા સાથે અનુસંધાન કરીને આત્મામાં ફૂરણાઓ ઉત્પન્ન કરે છે તથા સંસારનો ક્ષય કરનારા ત્રાણ ગુણવાળો છે. તે મંત્ર કહેવાય.
મીમાંસા મત અનુસાર જે વેદવાક્ય દ્વારા કોઈપણ ધર્મ કરવાની પ્રેરણા પ્રાપ્ત થાય તે મંત્રપદ બને છે.
શાસ્ત્રકારો મંત્રની વ્યાખ્યા કરતાં કહે છે: નિર્વાનમક્ષર નાસ્તિા અથવા નાસ્યનક્ષર મંત્ર અર્થાતુ. એવો કોઈ અક્ષર નથી કે જેમાં મંત્રશક્તિ ન હોય. અક્ષરને છોડીને મંત્ર બીજી કોઈ વસ્તુ નથી. ટૂંકમાં મંત્ર એ અક્ષર કે અક્ષરોનો સમૂહ છે.
મંત્રમાં શબ્દશક્તિ, પુરુષશક્તિ અને પ્રત્યયની સાથે અભેદબુદ્ધિ જરૂરી છે. તે બધાનો અભેદ થવાથી મંત્ર પોતાનું કાર્ય કરે છે.
મંત્ર એટલે વિશિષ્ટ મનન વડે, મંત્રના વર્ષો વડે મનનું સંકલ્પ - વિકલ્પથી થતું રક્ષણ.
મંત્રની રચના ગમે તે મનુષ્યો કરી શકતા નથી અને કદાચ કરે તો તે વિદ્વિદ્. માન્ય સમાજમાન્ય થઈ શકતી નથી. જેમને આર્ષદૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ છે, જેઓ આગમ - નિગમનો ભેદ જાણે છે અને જેઓ મંત્રવિદ્યાના તમામ રહસ્યોથી પરિચિય છે એવા પુરુષો જ મંત્રની રચના કરી શકે છે.
इत्थि विज्जाडमिहिया पुरिसो मंतुत्ति तव्विसेसोयं । અર્થાતુ. - સ્ત્રી દેવતાથી અધિતિ હોય તે વિદ્યા અને પુરુષ દેવતાથી અધિષ્ઠિત હોય તે મંત્ર
મંત્ર એટલે અમુક પ્રકારના અક્ષરોની સંકલના. જેમ આકર્ષણ વિદ્યુતના સમાગમથી તણખો ઉત્પન્ન થાય છે તેમ જુદા જુદા સ્વભાવવાળા અક્ષરોની યથાયોગ્ય રીતે સંકલના-ગુંથણી કરવાથી કોઈ અપૂર્વ શક્તિનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. એ તો જાણીતી વાત છે કે મહાપુરુષોએ ઉચ્ચારેલા સામાન્ય શબ્દોમાં પણ અદભૂત સામર્થ્ય રહેલું છે, તો પછી ઉશપૂર્વક વિશિષ્ટ વર્ગોની સંકલનાથી યોજેલા પદોનાં સામર્થ્યની તો વાત જ શી ? આવા મંત્ર પદોના
