________________
(૧)
| (૩)
અર્થાતું.
ઇન્દ્રિયો (જે અપ્રશસ્તા ભાવમાં પ્રવર્તતી હોય) (૨) વિષયો (ઇન્દ્રિય ગોચર પદાર્થો - વિલાસના સાધનો)
કષાયો (ક્રોધ - માન - માયા - લોભ - આદિ માનસિક ભાવો) (૪) પરિષહો (ભૂખ-તરસ આદિના બાવીસ પ્રકારો). (૫) વેદનાઓ (શારીરીક અને માનસિક દુઃખના અનુભવો) (૬) ઉપસર્ગો (જ મનુષ્ય, તિયર્ગ કે દેવોએ કર્યા હોય તે) આ સઘળા અંતરંગ ભાવશત્રુઓ છે. એ શત્રુઓને હણનારા તે અરિહંત છે. તે અરિહંત કહેવાય છે. શ્રી હરિભદ્રસુરિએ પંચસૂત્રની ટીકામાં અરહંતા પદનો અર્થ કરતા જણાવ્યું છે કે
न रोहिन्ति न भवांकुरोदयसमसादयन्ति।
कर्मबीजाभावादिति अरूरा तेभ्य : ॥ અર્થાત્ - કર્મરૂપી બીજના અભાવથી જેનો ભવઅંકુર ઉગતો નથી તે પદ કે મત છે. શ્રી નમસ્કાર નિયુક્તિમાં કહ્યું છે કે :
__ अदुवीइ दसिअत्तं, तहेव निज्जामया ।
समुदंमि ? छक्कामरखणट्टा, महगोवा तेणवुच्चति ॥ અર્થાત. - ભવ અટવીમાં સાર્થવાહ, ભવસમુદ્રમાં નિર્ધામક અને છ કાય જીવના રક્ષક હોવાથી અરિહંત ભગવાન મહાગોપ કહેવાય છે.
વળી શ્રી અરિહંત પંચપરમેષ્ઠિમય છે. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતોની સ્તુતી,એ અપેક્ષાએ શ્રી અરિહંતની સ્તુતી છે.
શ્રી અરિહંતમાં અરિહંતપણું તો છે જ. ઉપરાંત સિદ્ધપણું છે. પોતાના ગણધરોને ઉપઈવા, ઇત્યાદિત્રિપદીરૂપ સૂત્રની અર્થથી દેશના આપનારા હોવાથી તેમનામાં આચાર્યપણું છે. તેમજ સૂત્રથી દેશના આપનારા હોવાથી ઉપાધ્યાયપણું પણ છે. કંચન, કામિનીના રાગથી અલિપ્ત, નિર્વિષય - ચિત્તવાલા નિર્મળ, નિઃસંગ અને અપ્રમતું. ભાવવાળા હોવાથી સાધુપણું પણ ધારણ કરનારા છે.
અરિહંતો ધર્મતીર્થની સ્થાપના કરનાર હોવાથી તેમને ધર્મતીર્થકર કે તીર્થકર કહેવાય છે. રાગદ્વેષને પૂરેપૂરા જિતનારા હોવાથી “જિન” કહેવાય છે. તેમને જિનેશ્વરદેવ, દેવધિદેવ, સર્વજ્ઞપ્રભુ વગેરે અનેક નામોથી સંબોધાય છે. “નમુત્થણ” સૂત્રમાં અરિહંત પ્રભુના ગુણોનું વર્ણન કરતા તેમને નીચેના અત્યંત અર્થગંભીર વિશેષણો આપી તેમની ભક્તિ કરવામાં આવી છે.
અરિહંતા, ભગવંતા, આદિ કરનારા, તીર્થકર, સળંબુદ્ધ, પુરુષોત્તમ, પુરિસસિહા, પુરુષોમાં ગંધહસ્તિસમાન, લોકોત્તમ, લોકનાથ, લોકનું હિત કરનારા, લોકમાં ઉદ્યોત કરનારા, ધર્મદાતા, ધર્મનીદેશના આપનારા, ધર્મસારથી, ધર્મના નાથ, ધર્મમાં ચક્રવર્તી સમાન, તરીગયેલા અને તારનારા, બોધિ પામેલા - બાધિ- આપનારા-મુક્ત થયેલા ને મુક્તિ અપાવનારા, સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી, અહિત પ્રભુ, અભયદાતા, જિનેન્દ્ર ભગવાન, જિનેશ્વર ઇત્યાદિ.
આ બધા સાન્વર્થ સામાન્ય નામો અને વિશેષણો છે. કોઈપણ અરિહંત પરમાત્માને તે લાગુ પડે છે. ત્યારે વિશેષ નામો અરિહંતો પ્રભુના બીજા હોય છે. જેમ કે ઋષભદેવ, સમંધરસ્વામી, ચંદ્રનન સ્વામી, વારિષેણસ્વામી - મહાવીરસ્વામી વગેરે.
[૩૫]
