________________
શ્રી નવકારમંત્રનો શબ્દાર્થ અત્યંત સંક્ષિપ્ત છે પરંતુ તેનો ભાવાર્થ અત્યંત ગંભીર છે. અને ગૂઢાર્થ તો વિશાળ ને ભવ્ય છે.
(૨) શ્રી નવકારમંત્રનો ભાવાર્થ : પ્રથમ “નમો' પદનો ભાવાર્થ જોતા નમો’ એ નૈપાતિક પદછે. ભગવતીસૂત્રની ટીકામાં આચાર્ય અભયદેવસૂરિ લખે છે.
तत्र नम : इति नैपादिक - पदं द्वव्यभावसंकोचार्थम् । __ आह च नैवाइयं पद दव्वभावसंकोयणपयत्थो।
मन : कार चरणमस्तकसुप्रणिधानस्मो नमस्कारो भवत्वित्यर्थ । અહી નમ : નૈપાતિક પદ છે અને તેનો વ્યસંકોચ તથા ભાવસંકોચ એ અર્થ છે. કારણ કે આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં) કહ્યું છે કે નમ: નિપાતરૂપ પદ છે અને વ્યસંકોચ તથા ભાવસંકોચ એ એનો અર્થ છે. નમો એ એક પ્રકારનું અવ્યય છે. તે દ્રવ્ય અને ભાવ બંને પ્રકારના નમસ્કારનું સૂચન કરે છે. દ્રવ્ય નમસ્કાર એટલે બે હાથ જોડવા, મસ્તક નીચે નમાવવું, ઘૂંટણે પડવું વગેરે અને ભાવનમસ્કાર એટલે જેમને નમસ્કાર કરતા હોઈએ તેમના પ્રત્યે વિનય રાખવો, ભક્તિ રાખવી, ઉત્કટ આદર રાખવો. | ‘નમો'પદમાં નમસ્કારની ભાવના છે. પૂ. આચાર્ય ભગવંત હરિભદ્રસુરિ મહારાજે શ્રી લલિત વિસ્તર નામની ચૈત્યવંદસૂત્રની વૃત્તિમાં લખ્યું છે કે “ઘર્ષ પ્રતિ મૂતબૂત વન્દ્રના' અર્થાતું. ધર્મ પ્રત્યે લઈ જનારી મૂળભૂત વસ્તુ વંદના છે. - નમસ્કાર છે, કારણ કે નમસ્કાર વડે ઉત્પન્ન થતો ભાવોલ્લાસ ધર્મબીજને વાવે છે.
ધર્મશાસ્ત્રની દષ્ટિએ “નમો’ વિનયનું બીજ છે જેનું પરંપર ફળ મોક્ષ છે. પૂ. ઉમાસ્વતિજીએ પ્રશમરતિ પ્રકરણમાં ફરમાવ્યું કે વિનયનું ફળ ગુરુસેવા - તેનું ફળ શ્રુતજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ- તેનું ફળ આશ્રવનો નિરોધ - સંવરની પ્રાપ્તિ - તપ - કર્મ નિર્જરા-યોગનો નિરોધ - ભવપરંપરાનો ક્ષય- તેનું ફળ મોક્ષ. આમ, વિનય એ સર્વકલ્યાણનું મૂળ કારણ છે.
મંત્રશાસ્ત્રની દષ્ટિએ “નમો’ એ શોધન બીજ છે તેથી શરીર, મન અને આત્માની શુદ્ધિ કરવામાં તે અતિ ઉપયોગી છે.
તંત્રશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ “નમો' એ શાન્તિ અને પૌષ્ટિક કર્મને સિદ્ધ કરનારુ પદ છે તેથી ‘નમો’ પદથી પ્રયોજાયેલું સૂત્ર શાન્તિ અને પુષ્ટિને લાવનારુ છે.
શ્રી નવકારમંત્રની શરૂઆત “નમો’ પદથી થાય છે એ જ તેની એક મહાન વિશેષતા છે. આ ‘નમો’ પદ ધર્મશાસ્ત્ર, તંત્રશાસ્ત્ર અને મંત્રશાસ્ત્ર ત્રણેયની દષ્ટિએ રહસ્યમય છે.
નમસ્કાર મહામંત્રમાં આ “નમો પદનું છ વખત સ્મરણ કરાયું છે. આ “નમો’ પદમાં ઘણા ગંભીર ભાવો છૂપાયેલા છે. જેમ કે ‘નમો’ એટલે શુદ્ધ મનનો નિયોગ, મનનું શુદ્ધ પ્રણિધાન, વિષય - કષાયથી વિરમવું, સાસરિક ભાવોમાં દોડતા મનને રોકવું.
નમો પદમાં પંચપરમેષ્ઠિઓ પ્રત્યેનો પ્રમોદભાવ રહેલો છે. જ્યાં પ્રમોદભાવ છે, ત્યાં અનુમોદનાના બીજમાંથી સર્વસમર્પણભાવનું વૃક્ષ ઉગે છે. આમ, “નમો એ સર્વસમર્પણભાવનું સૂચક છે.
જેને નમસ્કાર કરવાના છે તે પંચપરમેષ્ઠિ સાથે આ “નમો’ પદથી જોડાણ થાય છે. આ જોડાણથી આપણામાં રહેલો ચેતનાનો સ્ત્રોત ઉર્ધ્વમુખી બને છે અને સાથે વિશ્વના સર્વશ્રેષ્ઠ પુરુષોની સ્તવનાથી અંતરમમાં તેના પ્રત્યે
૨૬ ]
