________________
પ્રા. ઉપદેશમાલાનો ગૂર્જરાનુવાદ
૫૪૯ દર્શનાદિ કાર્યોમાં ઉત્સાહ સહિત ઇન્દ્રિયો પ્રવર્તે, તો પૂજવા લાયક થાય છે. રાગ-દ્વેષ ઉત્પન્ન કરાવનાર અહિત કાર્યમાં પ્રવર્તે, તો તે ઇન્દ્રિયો જીવતી છતાં મૃતપ્રાય ગણાય છે. આ કારણે હિતમાં પ્રવર્તતી ઇન્દ્રિયોવાળા પૂજ્ય હોવાથી તેમની ઈન્દ્રિયો પણ પૂજવા યોગ્ય છે. આ ગાથાની સિદ્ધર્ષિની વ્યાખ્યામાં ચાર અર્થની ઘટના કરેલી છે. વિશેષાર્થીઓએ ત્યાંથી તે વ્યાખ્યા સમજી લેવી, તથા નિહતાહિત ઇન્દ્રિય સંબંધી સૂક્તિઓ કહે છે. - “રાત્રિ અને દિવસો વડે જે પક્ષગૃહ વહી રહેલું છે, સમયરૂપ ફલકથી શોભાયમાન આ ભૂતમય પૃથ્વી છે, તેવા આ જગતમાં કોઈક ઇન્દ્રિયોને વશ કરનાર આત્મા મોક્ષ મેળવે છે, ત્યારે વળી બીજા કેટલાક જાણવા છતાં પણ તે ઇન્દ્રિયોને નિરંકુશપણે વર્તાવી ભવ હારી જાય છે.
જેઓએ ઇન્દ્રિયોને વશ કરી નથી, તેઓ દુઃખોથી અતિશય પીડા પામે છે. માટે સર્વદુઃખથી સર્વથા મુક્ત થવા માટે ઇન્દ્રિયો પર જય મેળવો. ઇન્દ્રિયોના વિષયમાં સર્વથા ન પ્રવર્તવું, તે વિજય નથી, પરંતુ તેમાં રાગ-દ્વેષ રહિત પ્રવૃત્તિ કરવી, તે જ તેનો જય કહેવાય. સમીપમાં આવેલા ઇન્દ્રિયોના વિષયો ઇન્દ્રિયોના સ્પર્શ કર્યા વગર રહી શકતા નથી, પરંતુ બુદ્ધિશાલીએ તો તેવા વિષયમાં રાગ-દ્વેષનો ત્યાગ કરવો. સંયમ-સાધના કરનાર યોગીઓની ઇન્દ્રિયો અને સંસારવૃદ્ધિમાં તેનો ઉપયોગ થાય ત્યારે મરેલી ઇન્દ્રિયો સમજવી, જિતેલી ઇન્દ્રિયો મોક્ષ મેળવી આપનાર અને ન જિતેલી જન્મ-મરણના ફેરા કરાવનાર થાય છે, બંનેનો તફાવત સમજીને જે યોગ્ય લાગે તે આચર, આ જગતમાં કોઈ સુંદર કે અસુંદર એવો વિષય નથી કે, જે ઇન્દ્રિયોએ નહિ ભોગવ્યો હોય. તો પછી તેનાથી હજુ સ્વાથ્યની સિદ્ધિ કેમ થતી નથી ? કોઈ વખત એક વિષય સકારણ ગમતો હોય અને બીજી વખત તે જ અણગમતો અરુચિકર બની જાય છે. પદાર્થોનું શુભાશુભપણું કદાપિ પરમાર્થથી હોતું નથી. ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાં શુભ અને અશુભપણું છે, તે તેના કારણ અને ઉપાધિ સ્વરૂપ છે, તાત્ત્વિક નથી; માટે મુક્તિ મેળવવાની અભિલાષાવાળા વૈરાગ્યચિત્તવાળાએ આ યથાર્થ વિચારીને વિષયો અને ઇન્દ્રિયોના અર્થોને આશ્રીને ઇન્દ્રિયોના જય માટે રાગદેષને જિતવાનો મનોરથ કરવો. (૩૨૯) હવે મદ દ્વારને આશ્રીને કહે છે. - ૧૫૫. આહમદનું સ્વરૂપ અને ભાગ
जाइ-कुल-रूव-बल-सुअ-तव-लाभस्सरिय अट्ठमयमत्तो ।
एयाई चिय बंधइ, असुहाई बहुं च संसारे ।।३३० ।। બ્રાહ્મણ વગેરે જાતિ, ઉગ્ર કુલ મેળવવું, શરીરની સુંદરતા, શરીરશક્તિ સારી મેળવવી,
