________________
सुधा टीका स्था० ४ उ0 ४ सू०१० मेघदृष्टान्तेन पुरुपंजातनिरूपणम् ३६५ च यद्वा-देशाधिपतिर्भूत्या सर्वाधिपतिभवति, वासुदेवादिवत् स देश-सर्वोभया. धिपतिरिति तृतीयः ३। तथा-एको नो देशाधिपतिनापि च सर्वाधिपति भवति स च राज्यपरिभ्रष्टः । इति चतुर्थः ।४। (१४) ॥ सु० ९॥ ..
मूलम्-चत्तारि मेहा एपणता, तं जहा-पुक्खलसंवट्टए १ पज्जुले २ जीमूए ३ जिन्हे ४ पुक्खलवट्टए गं सहामेहे देशाधिपति नहीं होता है २ तथा कोई एक राजा ऐसा होता है, जो देशाधिपति भी होता है, और सर्वाधिपति भी होता है ३ और कोई राजा ऐसा होता है जो न देशाधिपति होता है और न सर्वाधिपति होता है ४ इनमें प्रथम प्रकारका राजा फिली एक विवक्षित देशका अधिपति होता है, वह वहीं पर योगक्षेम करनेमें समर्थ रहता है सर्वत्र योगक्षेम (अलब्ध लाभ - योग, लब्ध . का रक्षण' + क्षेम) करने में समर्थ नहीं होता है ऐला वह, पल्लीपति आदि रूप होता है हितीय प्रकारका जो राजा होता है वह स्वदेशमें भी और अन्यत्र भी सर्वत्र योगक्षेम करने में समर्थ होता है वह केवल देशमात्रका अधिपति नहीं होता है-तृतीय प्रकारका जो राजा होताहे वह वासुदेव आदिकी तरह देशोधिपति होकर सर्वाधिपति हो जाता ३ तथा चतुर्थ प्रकारका जो राजा होता है वह जब राज्य से परिभ्रष्ट हो जाता है तब वह कहींका भी अधिपति नहीं होता है (१४) सूत्र ९॥ દેશાધિપતિ પણ હોય છે અને સર્વાધિપતિ પણ હોય છે. (૪) કેઈ રાજા એવો હોય છે કે જે દેશાધિપતિ પણ હોતું નથી અને સર્વાધિપતિ પણ હેતે નથી આ ચાર વિકલ્પનુ સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે–પહેલા - પ્રકારને રાજા કેઈ અમુક દેશને અધિપતિ હોય છે અને એટલા જ દેશનું - યોગક્ષેમ કરવાને સમર્થ હોય છે, પણ સર્વત્ર ગક્ષેમ કરવાને સમર્થ હેતે નથી. એ તે રાજા પક્ષીપતિ આદિ રૂપ હોય છે. (૨) બીજા પ્રકારનો જે રાજા કહ્યો છે તે સ્વદેશમાં પણ ગક્ષેમ કરવાને સમર્થ હોય છે. અને અન્યત્ર પણ ગક્ષેમ કરવાને સમર્થ હોય છે તે કેવળ દેશ માત્રને જ અધિપતિ હોતું નથી.
ત્રીજા પ્રકારનો રાજા વાસુદેવ આદિની જેમ દેશાધિપતિમાંથી સર્વાધિ પતિ બની ગયો હોય છે. ચેધા પ્રકારમાં પદભ્રષ્ટ રાજાને ગણાવી શકાય છે કારણ કે તે દેશાધિપતિ પણ હેત નથી અને સર્વાધિપતિ પણ હોતું નથી કે ૧૪વસૂલ
