Praman Varttikam

Author(s): Rahul Sankrutyayan
Publisher: Kitab Mahal

Page 590

५७२
प्रमाणवात्तिकस्ववृत्तिटीका (११३०६) तस्मान्न खल्वेक एव स्वभावो वर्णानां पदेषु कर्तृचित्तसंस्कारभेदेन भेदात् । 523b स परस्परसहितः' कार्यभेदस्य हेतुः।
सा चानुपूर्वी वर्णानां वर्तते रचनाकृता।
इच्छाऽविरुद्धसिद्धीनां स्थितिक्रमविरोधतः ॥३०९।। कार्यकारणप्रत्ययोत्पन्न स्वभावविशेषो वर्णानामानुपूर्वीत्युक्तम् । सा च पुरुषवितर्कविचारकृतेति अनवस्थितक्रमाः । इच्छाऽविरुद्धसिद्धिक्रमत्वात् । कर्म
च्चारितं। कार्यभेदकृदिति। बुद्धिभेदं करोति (1) .. न च "वर्णा निरर्थकास्सन्त” इति (१।२४१) पूर्वमेव प्रतिपादितं (1) तत्कथम्वर्णस्वरूपं सहितं कार्यभेदकृदित्युच्यते। ____ अत्रके मन्यन्ते (1) प्रतिपदम्वर्णानां स्वरूपम्भिन्नं पौरुषेयम्वाचकं । नापौरुषेयमिति (1) यदाह (1) सत्यम् (1) अस्ति सा किन्तु पुरुषाश्रयेति ( )। ___ तदयुक्तम् (1) वर्णानां सहितासहितानामर्थाप्रतिपादकत्वात्। तस्मादयमभिप्रायः (1) यदि परमार्थतो वर्णक्रम: स्यात् तदासावेकपदादिरूपतया कल्पितोर्थस्य प्रतिपादक: स्यात्। यतश्चैकेन विकल्पेन विषयीकृताः क्रमिणो वर्णाः प्रतिपादका अत एवैकविकल्पावभासित्वात् । क्रमिणाम्वर्णानां रूपं सहितं कार्यभेदकृदित्युच्यते इत्यदोषः। यतश्च समुत्था[पकभेदाद् भेदः]। तस्मान्न खल्वेक एव स्वभावो वर्णानां सरो रस इत्यादिपदेषु । किं कारणं (1) कर्तृचित्तसंस्कारभेदेन भेदात् । कर्तृ च तच्चित्तज्ञातस्य संस्कारभेदः . समनन्तरप्रत्ययभेदेन शक्तिभेदस्तेन वर्णानां स्वभावस्य भेदात्। स च वर्णानाम्प्रतिपदम्भिन्नः स्वभावः क्रमरूप एकविकल्पारूढत्वात्। परस्परसहितः कार्यभेदस्यार्थविषयबुद्धिभेदस्य हेतुः।
या चैवं कार्यकारणता लक्षणानुपूर्वी सा चानुपूर्वी वर्णानां प्रवृत्तेत्युत्पन्ना रचनाकृतः पुरुषात् । रचनां करोतीति रचनाकृत् तस्मात्। कस्मादित्याह। इच्छेत्यादि। पुरुषेच्छया येषां वर्णानामविरुद्धा सिद्धिस्तेषां स्थितस्य क्रमस्य विरोधतः । __ कार्येत्यादिना व्याचष्टे। कार्यकारणभूताश्च ते प्रत्ययाश्चेति विग्रहः । वर्णसमुत्थापकचित्तान्येवमुच्यन्ते। तानि हि पूर्वविज्ञानापेक्षया कार्य भूतान्युत्तरविज्ञानापेक्षया कारणभूतानि। तेभ्य उत्पन्नः स्वभावविशेष आनुपूर्वीत्युक्तं । सा चानुपूर्वी पुरुषस्य यौ वितर्कविचारौ तत्कृतेति कृत्वानस्थितक्रमा वर्णाः । किमिदमिदं वेति विमर्शाकारो विकल्पो वितर्कः। इदमेवेति निश्चयाकारो विचारः। कस्मान्न स्थितक्रमा। इच्छेत्यादि। इच्छया अविरुद्धा सिद्धिर्यस्य क्रमस्य स इच्छाऽविरुद्धसिद्धिः। इच्छाविरुद्धसिद्धिः क्रमो येषान्ते तथोक्ताः ।