________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
લક્ષ છોડી દઈ પછી ગુણભેદનું લક્ષ પણ છોડીને ફક્ત અભેદ આત્માને લક્ષમાં જ્યારે લે છે ત્યારે એકલા ‘ચિન્માત્ર’ સ્વભાવના (શુદ્ધ ચિત્તૂપ) અનુભવ થાય છે. “આતમધ્યાને આત્મા રીદ્ધિ મિલે સવી આઈ રે.” આવી માનસિક પ્રક્રિયા ‘સમ્યગ્ દર્શન’ પ્રગટ કરે છે અને તે સર્વ કલ્યાણનું મૂળ (સે ૫૨મâ) ‘કલ્યાણ મૂર્તિ' છે. આ ‘જૈનધર્મની' પહેલામાં પહેલી ‘ક્રિયા’ છે. નાનામાં નાનો જૈનધર્મી એટલે કે ‘અવિરત સમ્યક્ દૃષ્ટિ’ પામવાની (ચોથા ગુણસ્થાનક પામવાની) આ વાત છે. આ પામ્યા સિવાય પાંચમા ગુણસ્થાનકની શ્રાવકદશા કે છઠ્ઠા-સાતમા ગુણસ્થાનકની મુનિદશા હોય જ નહિ.
૪
આત્માનો અનુભવ (સાક્ષાત્કાર) કરવા માટે સૌ પ્રથમ તો જીવ તે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયનો જુદો જુદો વિચાર કરે. પર્યાયમાં જે રાગ-દ્વેષની પરિણતિ થાય છે તે મારું શુદ્ધ સ્વરૂપ નથી. કેમ કે અરિહંત પરમાત્માના પર્યાયમાં રાગ-દ્વેષ નથી (વીતરાગતા છે) જીવની જાતિની દૃષ્ટિએ મારો આત્મા પરમાત્મ સ્વરૂપ જ છે. (અપ્પા સો પરમપ્પા) એટલે રાગરહિત કેવળજ્ઞાન પર્યાય જ મારું સાચું સ્વરૂપ છે. હવે આ પર્યાય આવે ક્યાંથી ? ત્રિકાળી, ધ્રૌવ્ય, શુદ્ધ દ્રવ્ય-ગુણ આશ્રિત કારણશુદ્ધપર્યાય જે શાશ્વત છે તેમાંથી. ભૂલ સ્વભાવમાં નથી. માત્ર વર્તમાન એક સમય પૂરતી પર્યાયમાં છે. તે ભૂલ તો બીજે સમયે રહેતી નથી. જો પોતે ભૂલ બીજે સમયે પાછી કરે તો જ થાય છે.
હાલમાં વિશેષતઃ વ્યવહારનય સાપેક્ષ આત્મશુદ્ધિની દેશના પ્રવર્તનને મુખ્યપણે આગમશૈલીનો આધાર સ્વીકારાયેલ છે. છતાં આત્માર્થી આત્મશુદ્ધિ અર્થે આત્મ પરિણામ શુદ્ધિ રૂપ (પર્યાય-વિશુદ્ધિરૂપ) શબ્દાદિનય સાપેક્ષ અર્થને ગીતાર્થ સદ્ગુરુ પાસેથી યથાર્થપણે જાણીને યથાતથ્ય ભાવે પોતાની આત્મશુદ્ધિ અર્થે હેય-ઉપાદેયનો ભૂમિકાભેદે વિવેક કરવો જરૂરી છે.
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય : આગમશૈલી
વિના દ્રવ્ય-અનુયોગ વિચાર, ચરણ કરણ નહિ કો સાર; સમ્મતિ ગ્રંથે ભાખ્યું ઈછ્યું, તે તો પ્રબુધજન મનમાં વસ્યું. શ્રી સૂયડાંગ સૂત્રના આધારે શ્રી સમ્મતિ-તર્કગ્રંથમાં સ્પષ્ટ જમાવેલ
