________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
૩૫
વસ્તુ જ અછત છે. કોઈ કદાગ્રહી-કુતાર્કિકે ક્યારેય સ્વપ્નમાં પણ સસલાનાં શીંગડાં જોયાં છે ? કોઈ પણ સમજુ વ્યક્તિ કલ્પિત વાતમાં શ્રદ્ધા કરી પોતે મૂર્ખ બનવા ઇચ્છતા હોતા નથી.
તે માટે અછતા તણોજી, બોધ ન જન મન હોય; કારય-કારણને સહજી, છે અભેદ એમ જોય...
ભવિકા ધારો ગુરુ ઉપદેશ..(૩૧) આમ જે વસ્તુ સર્વથા અસત્ હોય અર્થાત્ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવાત્મક નથી તે વસ્તુ ભૂતકાળમાં ક્યારેય દ્રવ્ય-ગુણ યા પર્યાય સ્વરૂપે હોતી નથી. તેથી વર્તમાનમાં પણ કોઈ સ્વરૂપે હોય નહીં, તેમ જ ભવિષ્યમાં પણ કોઈ સ્વરૂપે હશે નહિ. ઊલટું જે વસ્તુ “સત્' છે તે પ્રત્યેક વસ્તુ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય સ્વરૂપે નિરંતર ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યભાવમાં પરિણામ પામતી હોય છે, અને તેથી તેને વ્યવહારથી કાર્યકારણપણાનો સંબંધ હોય છે. જ્યારે નિશ્ચયથી તો વસ્તુ (છ એ દ્રવ્યો) ત્રિકાળ સત્ હોય છે એટલે કે અનાદિ-અનંત-શાશ્વત નિત્ય છે, તેમ જ સ્વપરિણામી હોય છે. આ માટે પ્રત્યેક સત્-દ્રવ્યને તેના ત્રિકાલિક ગુણ-પર્યાયથી કથંચિત્ અસ્તિ-નાસ્તિભાવે તેમ જ કથંચિત્ ભિન્નાભિન્નપણું હોય છે એમ જાણવું. આ સંબંધે એ સમજવું ખાસ જરૂર છે કે પ્રત્યેક સ્વદ્રવ્યને પોત-પોતાના ગુણપર્યાયથી જે કથંચિત્ ભિન્નપણે જણાવ્યું છે તે વ્યવહારથી જાણવું. જ્યારે નિશ્ચયિક સ્વરૂપે તો તેને અભેદપણું છે. ઉપર મુજબની દ્રવ્યાર્થિક નયદૃષ્ટિએ સંસારી જીવમાં કર્મસંયોગે જે જે પુદ્ગલદ્રવ્યોનું અભેદપણું ભાસે છે તે વ્યવહારનયથી જાણવું. કેમ કે નિશ્ચયિક (તત્ત્વતઃ) સ્વરૂપે તો આત્મદ્રવ્યને કર્મ-સંયોગનું ભિન્નપણું જ હોવાથી બન્ને દ્રવ્યો પોત-પોતાના ગુણ-પર્યાયમાં જ પરિણામ પામતા હોય છે. જીવને આત્મતત્ત્વની શુદ્ધતા-અશુદ્ધતાનું યથાર્થ જ્ઞાન-ભાન થશે ત્યારે આત્માર્થ સાધવા માટેના સમ્યક મોક્ષ માર્ગની પ્રાપ્તિ થશે. ઉપર જણાવેલ નિયષ્ટિએ સ્વગુણ-પર્યાયની તેમ જ પર દ્રવ્ય સંયોગે પરગુણ પર્યાયની તેમ જ ઉભય દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયની ભિન્નભિન્નતા વિચારવાથી આત્માને સમ્યક દૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થશે.
ભેદ ભણે નૈયાયિકોજી, સાંખ્ય અભેદ પ્રકાશ; જૈન ઉભય વિસ્તારમાંજી, પામે સુજશ વિલાસ...
ભવિકા ધારો ગુરુ ઉપદેશ...(૩૨)
