________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
રોળાઈ ગયો ! રાગની પર્યાયમાં તો દુ:ખનો દાવાનળ ભભૂકે છે ત્યાંથી દૃષ્ટિ છોડી દે ! અને જ્યાં આનંદનો (અવ્યાબાધ સુખનો) સાગર ભર્યો છે ત્યાં દૃષ્ટિને જોડી દે ! રાગની પર્યાયને તું ભૂલી જા ! તારા પરમ શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યને પર્યાય સ્વીકારે છે પણ માત્ર એ પર્યાયરૂપ હું છું એ પણ ભૂલી જા ! અવિનાશી ચિદ્રૂપ પાસે પર્યાયનાં મૂલ્ય શાં ? પર્યાયને જ ભૂલવાની વાત છે ત્યાં દેહની પર્યાયની તો વાત જ ક્યાં રહી ?
જે પર્યાયદૃષ્ટિ છોડીને દ્રવ્યદૃષ્ટિ પ્રગટ કરે તે સચરાચર જગતની જીવસૃષ્ટિમાં પૂર્ણાનંદ પ્રભુનું જ સ્વરૂપ નિહાળે. પર્યાયનું જ્ઞાન કરે પણ ઉપાદેય તરીકે ત્રિકાળી ધ્રુવ શુદ્ધ દ્રવ્યને જ સ્વીકારે. ‘પરમપારિણામિક’ ભાવ છું—‘શુદ્ધોપયોગોઽહં’– એમ સ્વીકારે. જ્ઞાનભાવે મોક્ષની નિર્મળ પર્યાયનો કર્તા આત્મા છે અને મોક્ષની નિર્મળ પર્યાય પ્રગટ થઈ તે આત્માનું કાર્ય છે. આનંદની પર્યાય તો એક સમયની છે, ને ધ્રુવમાં તો આનંદના અનંત ઢગલા ભર્યા છે. વિકારી અવસ્થા આત્માની પર્યાયમાં થાય છે તે વાત શાયકસ્વભાવની દૃષ્ટિએ ગૌણ છે. પર્યાય દૃષ્ટિએ તે વિકારી પર્યાય આત્માની હોવા છતાં પણ દ્રવ્યદૃષ્ટિએ તે આત્માનો મૂળ સ્વભાવ ન હોવાથી પ૨ પૌદ્ગલિક કહેવાય છે.
૧૨
‘ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો' નિર્ણય કરતાં જ્યારે દૃષ્ટિ શુદ્ધ દ્રવ્ય પર જાય છે ત્યારે ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો સાચો નિર્ણય થાય છે. પણ માત્ર પર્યાયના ક્રમ સામું જોતાં ક્રમબદ્ધનો સાચો નિર્ણય થઈ શકે નહિ. જ્યારે જીવ શાયક સ્વભાવ તરફ ઢળે છે. ત્યારે શાયકનો સાચો નિર્ણય થાય છે. એ નિર્ણયમાં અનંતો પુરુષાર્થ આવે છે. જ્ઞાન સાથે આનંદ અનુભવાય છે. સર્વશે દેખ્યું છે તેમ થાય એનું તાત્પર્ય જ્ઞાનસ્વભાવ ઉપર દૃષ્ટિ કરવી એ છે... કારણ કે આત્મા પરનો કર્તા નથી પણ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા છે.
-
એક એક ગુણનું પરિણમન સ્વતંત્ર સીધું થતું નથી પણ અનંતગુણમય અભેદ દ્રવ્યનું પરિણમન થતાં બધા ગુણોનું પરિણમન થાય છે. એક એક ગુણ ઉપર જુદી જુદી દૃષ્ટિ મૂકતાં ગુણોનું શુદ્ધીકરણ થતું નથી પણ શુદ્ધ દ્રવ્ય ઉપર દૃષ્ટિ મૂકતાં અનંત ગુણોનું નિર્મળ પરિણમન થાય છે. ગુણભેદ ઉપરની પર્યાય દષ્ટિ છોડીને અનંત ગુણમય દ્રવ્ય ઉપર દૃષ્ટિ કરતાં દ્રવ્ય પર્યાયમાં શુદ્ધરૂપે પરિણમે છે. ‘હું શુદ્ધ છું–શુદ્ધ છું' એવી ધારણા માત્રથી
